O‘zimniki erur shu sozim. Birovlardan olmadim tuyg‘u, O‘zgaga ham bermam ovozim.

O‘zbek adabiyoti tarixi

Abdulla Oripov she'riyati

Men shoirman, istasangiz shu,

O‘zimniki erur shu sozim.

Birovlardan olmadim tuyg‘u,

O‘zgaga ham bermam ovozim.

(Abdulla Oripov)

1. Abdulla Oripov ijodida tabiat tasviri.Topshiriqni bajarishda ijodkorning“Olam qachon go‘zal bo‘ladi?”, degan she’riy hayqirig‘i inobatga olinadi.Shuningdek, “Qo‘riqxona” she’ri tahlilga tortiladi. Shoir “Qo‘riqxona” deganda nimani nazarda tutgani, asardagi tag ma’no insoniy munosabatlar, milliy  o‘zlik va  qadriyatlar tarannumi, ezgulik va  oqibatni asrash masalasi ekanligi, Abdulla Oripov “insof  yo‘qolmasin” singari mushohadalarga urg‘u berganligi tasdiqlanadi.  Ayni paytda,  “Globallashuv jarayonida nimalarni qo‘riqlash kerak?” mavzusida esse yozish maqsadga muvofiq. Esse kamida 450 ta so‘zdan iborat bo‘lishi shart.

Binobarin, “Qo‘riqxona” she’rida o‘quvchining poetik tafakkurini rivojlantiradigan, ma’naviy kamolotini yuksaltiradigan, adabiy-nutqiy hamda tayanch kompetensiyalarini takomillashtiradigan bir qancha estetik-pedagogik mohiyatlar yorqin bo‘y ko‘rsatadi. She’r matnidan undagi ma’no-mazmun, g‘oya shunchaki oddiy qarashlar, odatiy ijtimoiy hayot ifodasi emasligi yaqqol anglashilib turadi. Poetik matnni shakllantirgan har bir fikr va munosabat oliy maqomga da’vogar badiiy tafakkur mevasi, alohida uslub namoyon qiluvchi badiiy qonuniyatlarga yo‘g‘rib ifodalangan hissiy kechinma. Shu bois tahlil jarayonida g‘oyaviy estetik mohiyatni shakllantirgan omillar, tasviriy vositalarga muhim urg‘u beriladi. Chunki shaklning sa’y-harakati bilan bu mantiqiy fikrlarga badiiy libos kiydirilgan va shaklning sayqali bilan shoirona fikrlar, o‘y-kechinmalar estetik joziba kasb etgan. “Qo‘riqxona” she’ri A.Oripov ijodida o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan ijtimoiy lirikaning nodir namunasi. She’rning nomlanishidayoq uning nima haqda ekanligi ochiq-oydin aks etib turibdi: “Qo‘riqxona”! Demak, gap tabiatning turi yo‘qolib borayotgan noyob va kamyob jonivorlari davlat tomonidan maxsus qo‘riqlanadigan hudud to‘g‘risida. Shu bois she’r sarlavhasini o‘qishingiz yoki eshitishingiz bilan ko‘z oldingizda tabiiy qo‘riqxona gavdalandi. Ammo she’rning birinchi bandlari ifodasiga diqqat qilsangiz, aynan shu masala haqida gap borayotganiga shubha tug‘iladi:

Asraymiz o‘simlik xillarin tayin,

Asraymiz hayvonlar kamyob zotini.

Hatto atroflarin o‘rab atayin

Qo‘riqxona deymiz so‘ngra otini.

She’riy matnda qo‘llangan har bir so‘zga o‘quvchilar diqqatini birday tortib, shoir nega aynan shu so‘zni qo‘llaganini izohlash va isbotlash lozim. Nega aynan shunday ifoda tanlanganini hal qilish asnosida adibning badiiy-estetik g‘oyasi, ijodiy niyati kashf qilinadi, poetik mahorati namoyon bo‘ladi. She’rning dastlabki misralari o‘qilishi bilanoq uning ifoda maqsadi boshqa yo‘nalishda ekanligini anglab yetasiz. Lirik qahramonni iztirobga solayotgan muammolar aslida shaxs va jamiyat ma’naviyatiga daxldor ekanligi to‘g‘risidagi fikrlar shuuringizda uyg‘ona boshlaydi. “Asraymiz” so‘zining har ikkala misra boshida takrorlanishi iqror, iftixor, ta’kid va ishonch tuyg‘ularini (Biz o‘simlik xillarini, hayvonlarning kamyob zotini avaylab-asraymiz!) tashishga yo‘naltirilganday tuyuladi aslida. Ammo, misralar mazmuniga yanada chuqurroq sho‘ng‘isangiz, ularning zamirida qandaydir ta’na yashirinday, nimagadir sha’ma borday taassurot uyg‘otadi. Birinchi misra oxirida qo‘llangan “tayin” so‘zining o‘ziyoq bu ma’noni oydinlashtiradi: o‘simlik xillarini ham, hayvonlarning kamyob zotini ham asrashimiz aniq va tayin, demak, nimani yoki nimalarnidir, balki kimlarnidir asramayapmiz?! Shoirning ta’nasi ana shunda. Insoniyat o‘ziga, o‘zining yo‘qolib borayotgan insoniyligiga befarqligidan shoir iztirobda. Shu bois kamyob hayvonlaru o‘simliklarning atrofini o‘rab olib, atayin “Qo‘riqxona” deb atalishi shoir uchun u qadar muhim emas, bu odatiy hol, ijtimoiy burch va vazifa. Ana shu erish kayfiyatni u “hatto”, “tayin” so‘zlariga yuklagan: Biz asrab-avaylayotgan kamyob o‘simligu hayvonlarimizni qirilib ketmasin deb,hatto, ular yashayotgan atrofni o‘rab-chegaralab maxsus qo‘riqlaymiz. Biroq inson shaxsi va o‘zligi, jamiyat uchun bundan-da muhim bo‘lgan qaysidir tushunchalar asranishga, qadrlanishga ehtiyojmandligidan bexabaru befarqmiz. Keyingi bandlar silsilasida ana shu mavhum tushunchalar oydinlashib boradi.

She’rning navbatdagi bandida lirik qahramon “tirik dunyoni” qirib yo‘qotmasin, jonivorlarni o‘z tinchiga qo‘ysin deb “sayyoq ovchilar” ham qo‘riqxonaga yo‘latilmasligini, yaqinlashganda esa jarimaga solinishi, hattoki qamalishini ham alohida ta’kidlaydi:

Sayyoq ovchilarga u yon yo‘l bo‘lsin,

Jarima solamiz, qamaymiz hatto.

To u jonzodlarni tinchiga qo‘ysin,.

Qirilib bitmasin tirik dunyo to.

Birinchi qatorda “u yon yo‘l bo‘lsin” kinoyali iborasining ishlatilishda ham “qo‘riqxona”ga yashirin urg‘u berilib,“u yon”ning anchayin e’tiborli, anchayin viqorli salobatga ega ekanligi tagma’no qilingan. Shoir she’rning birinchi bandida boshlang‘ich ikki misrada “asraymiz”, ikkinchi bandida “jarima solamiz”, “qamaymiz” deya fikrini I shaxs ko‘plik shaklida ifodalab mazmunga qo‘shimcha (istehzo, mavjud vaziyatdan qoniqmaslik) ma’nolar yuklagan, “hatto” so‘zidagi ta’naviy ta’kidni kuchaytirgan. Ushbu so‘zlar zamirida ham o‘sha “asralmayotgan nimalargadir” ishora borday taassurot tug‘iladi beixtiyor: biz tabiatning noyob turlarini asrash, ularga raxna solayotganlarga jarima solish, qamash bilan mashg‘ulmizu, ammo o‘zimiz, shaxsiyatimiz, o‘zligimiz uchun muhim bo‘lgan qandaydir holatlarga befarqmiz?!Shoirni eng avvalo ana shu “nimalar” qiynoq, iztirobga solyapti. Keyingi bandlarda mazkur muammo o‘z yechimini topib boradi, “yo‘qolib borayotgan nimalar” oydinlashadi, shoirning diqqatini tortgan “ma’naviy muammolar” asta-sekin asosiy o‘ringa ko‘tariladi: aslida shoir insoniyat uchun har qanday narsadan ham, mavjudotdan ham ustun turuvchi “sof qalb”, “insof”, “ezgulik”, “oqibat”, “hayo”, “imon”, “vijdon”, “ezgu, latif hislar”, “adolat” singari ma’naviy fazilatlarni “qo‘riqlash”, “asrash”, “keyingi avlodlarga tugal yetkazish” payida. Ana shu ma’naviy muammo shoir qalbiga og‘riq soldi, uning qo‘liga qalam tutqazib, “o‘zi” haqida yozishga undadi.

To‘qayga o‘t ketsa yongay bus-butun,

Adolat borliqqa yolg‘iz onadir.

Dunyo ham, insonlar qalbi ham bugun

Yovuzlikdan zada Qo‘riqxonadir.

Demak, “nafaqat dunyo, balki inson qalbi”ning ham “yovuzlikdan zadaligi”, ezgu fazilatlar taqchillashib borayotgani, “qo‘riqxona”ga ehtiyoj sezayotgani shoirni yuqoridagi mulohazalarga chorladi. Shoir she’r badiiyligini ta’minlashda, mazmun e’tiborini kuchaytirishda“to‘qayga o‘t ketsa yongay bus-butun” degan o‘rinda xalqning shu mazmundagi “to‘qayga o‘t tushsa, ho‘l-quruq barobar yonadi” degan naqlidan foydalanib “irsoli masal”ning o‘ziga xos namunasini yaratishga erishgan. Bu vosita keyingi misraning qiyosiy ma’nosini ta’minlashga ham asos bo‘lgan: “Adolat borliqqa yolg‘iz ona” – demak, tabiat adolat asosiga qurilgan, uning ne’mati ham, ofati ham borliqqa teng taqsimlangan. 

Shoir Navoiy g`azallari ta`sirida qator g`azallar yozgan. Masalan, Navoiyning “Kelmadi” radifli g`azali xalq o`rtasida mashhurdir. U qo`shiq qilib kuylanadi.

Lahza-lahza chiqdim-u chekdim yo`lida intizor,

Keldi jon og`zima-yu ul sho`xi badxo` kelmadi.

A.Oripov yozadi:

Subhidamda uchdi ohim kavkabistonga qadar,

Keldi-yu, tubsiz falaklardan sado, bir kelmadi.

A.Oripov Navoiy g`azallariga muxammaslar bog`lagan. Shunisi ahamiyatliki, shoir qo`shgan misralari vazn, g`oya, badiiyat jihatidan Navoiy satrlariga hamohang yozilgan.

2. Abdulla Oripovning avtobiografik xarakterdagi “Ko‘rgan-bilganlarim” nomli maqolasi tahlili. Talaba uchun Abdulla Oripovning tarjimai holi, shaxsiyati va ijodiy faoliyati, ilmiy kuzatishlari, falsafiy mushohadalari bilan tanishish imkoniyati mavjud. Adibning ilmiy-nazariy fikrlari, dunyoqarashidagi  teranlik, atrof-muhit, Vatanga bo‘lgan muhabbati ildizlarini maqolada kuzatadi. Natijada muallif siymosini yanada  mukammal ko‘rish  maqsadida uning shu tipdagi she’rlari tahlil qilinadi. "Shuningdek, Qoʻngʻirtovda u paytlari kiyik koʻp edi. Keyinchalik, atrof-tevarakni odamlar ishgʻol qilib olishgach, yovvoyi hayvonlar oʻz-oʻzidan yoʻqoldilar. Turnalar, laylaklar kelmay qoʻydi. Kiyikni esa hazrati Insonning oʻzi yeb bitirganiga oʻzim guvohman…" Abdulla Oripovning "Koprgan-bilganlarim" nomli maqolasini shu joyini o‘qiganimda, kiyikni odamlar yeb bitirgani haqida Chingiz Ayymatovning "Oq kema" aaari yodimga tushdi. "Ozod akaning «Oq yoʻli» bilan «Sharq yulduzi»da sheʼrlarim chiqdi. Yozuvchilar uyushmasidagi mushoiralardan birida «Munojotni tinglab», «Burgut» degan sheʼrlarimni oʻqidim. Oʻsha kuni Abdulla Qahhor nazariga tushdim. Mirtemir domla atrofida koʻp shogirdlari qatori saboq oldim. Shayxzodadek donishmand ustozga ergashib, u kishi sheʼr oʻqigan minbardan men ham sheʼr oʻqidim", deganida, u buyuk insonlar qatorida bo‘lganiga guvoh bo‘lamiz.

3. Shoir ijodida  Vatan madhi. Abdulla Oripov  she’riyatida yurt tarovati, vatanni sevish, ardoqlash tuyg‘usi qay darajada ifodalangani  kuzatiladi. “O‘zbekiston”, “Yurtim shamoli” singari she’rlar tahlil qilinadi va fikrlar  asoslanadi.O‘zbek xalqi azaldan shoirtabiat xalq, uning tuprog‘idan tortib yaprog‘igacha shoirdir. Shuning uchun ham u farzandlariga she’riyat kabi teran, she’riyat kabi serma’no, bir-biriga uyqash ismlar qo‘yadi. U to‘y qilsa, shodliklarini she’rga solib “yor-yor” aytadi. Hattoki azada ham hasratlarini she’rga aylantirib bo‘zlaydi.

Temur tig‘i yetmagan joyni

Qalam bilan oldi Alisher.

deb yozgan o‘zbek xalqining sevimli farzandi, shoir Abdulla Oripov. Temur kabi sohibi zamonlar qilichi yetmagan yerlarni qalam bilan olishga Alisherni qodir qilgan qudrat she’riyatdir. She’riyatni “onajonim” deb ulug‘lagan va chindan ham she’riyatga fidoyi farzand bo‘lgan Abdulla Oripovning she’ri kirib kelmagan bironta xonadon O‘zbekistonda topilmasa kerak. “O‘zbekistonning o‘zi shoir bir yurt. Abdulla Oripov o‘z she’rlarini ana shu “ustozi”ga barhaq va barhayot ilhom manbai, “asrlarning koshonasida mangu yorug‘ maskan” bo‘lgan ona yurti – O‘zbekistonga bag‘ishlaydi”.Darhaqiqat, shoir bu yurt o‘zining shoir o‘g‘lini behad sevadi. Uning she’rlarini o‘qiydi, yodlaydi. Biz dalada kolxozchilar tushlik payti Abdulladan she’r o‘qiganlarini, bola emizib o‘tirgan ayollar masrur bir xayol bilan tinglayotganini ko‘rganmiz. Uning she’rlarini tinglagan chollar, umring uzoq bo‘lsin, o‘g‘lim, deb alqaganini eshitganmiz. Olis safarlarga yo‘l olganda faqat abdullaning she’rlarini hamroh qilib olib ketgan shofyorlarni, uning she’rlarini qo‘lidan qo‘ymay yurgan quruvchilarni ko‘rganmiz. Ba’zan shunday ham bo‘ladiki, Toshkentga borib kelgan kishilardan uning sog‘ligini kuyinib so‘raydilar. Bu haqda shoirning o‘zi ham haqli ravishda faxrlanib yozadi:

Bizni pisand qilganlarga ming bora qulluq…

Paxtakorlar va ishchilar pisand qildilar,

Ziyolilar, yumushchilar pisand qildilar,

Studentlar, to‘quvchilar pisand qildilar,

Maktabdagi o‘quvchilar pisand qildilar,

Bizni pisand qilganlarga ming bora qulluq

4. Abdulla Oripovning qo‘shiqqa aylangan she’rlari matni ustida  ishlash. Topshiriqni amalga oshirishda quyidagilar inobatga olinadi:Barcha mumtoz shoirlar ijodida oshiq ma`shuqani raqibdan rashq qilsa, Abdulla Oripov ijodida Otello timsoli shu rolni ijro etgan A.Xidoyatovdan rashk qiladi:

Rolingni o`ynasa, rashq qilib mana,

Qabrga tiqibsan buyuk aktyorni.

Abdulla Oripov ana shu tarzda mumtoz adabiyot an`analarini davom ettirdi, bu an`analar shoir ijodiga qanot berdi, uning asarlari sevib o`qilmoqda, qator she`rlari qo`shiqqa aylanib, xalqning ma`naviy ehtiyojini qondirmoqda.

Uning bu boradagi izlanishlari bugungi avlod shoirlari uchun ibratdir.

SEN BAHORNI SOG'INMADINGMI

Uyg'onguvchi bog'larni kezdim,

Topay dedim qirdan izingni.

Yonog'ingdan rang olgan dedim -

Lolazorga burdim yuzimni,

Uchratmadim ammo o'zingni,

- Sen bahorni sog'inmadingmi?

Hammamizga tanish bo‘lgan qo‘shiqlardan biri "Sen bahorni sog‘inmadingmi?"dir.

KETMOQDAMAN

Yaxshi qol, ey, dilbarim, dilda kadar, ketmoqdaman, 

Ishq aro endi holim zeru zabar ketmoqdaman.

Na ishonchu na quvonchu na ko'ngildan gapni och, 

Barchasidan ushbu kun yo'qdir samar, ketmoqdaman.

"Ketmoqdaman" she'rini bilmagan odam bo‘lmasa kerak. Bu qo‘shiq bizga O‘tkir Hoshimovning "Bahor qaytmaydi" asari va kinofilmidan tanish. Alomardon To‘rayev tilidan kuylangan bu qo‘shiq har kimning ko‘nglidan joy olishi shubhasizdir. Deyarli, qo‘shiqda matn o‘zgarmagan.

BIRINCHI MUHABBATIM

Kecha oqshom falakda oy bo’zarib botganda,

Zuhra yulduz miltirab, xira xanda otganda,

Ruhimda bir ma’yuslik, sokinlik uyg’otganda,

Men seni esga oldim, birinchi muhabbatim,

Eslab xayolga toldim, birinchi muhabbatim.

"Birinchi muhabbatim" she'ri qo‘shiq bo‘lganida yana-da yaqin bo‘lib qoldi. Dilimizda ajib hislarni uyg‘otuvchi bu she'rni Sherali Jo‘rayev kuylaganini hammamiz bilsak kerak.

Abdulla Oripov she’riyati, xalq va adabiyotshunoslik bir ovozdan e’tirof etganidek, o‘zbek poeziyasida muhim o‘ringa, katta salmoqqa ega bo‘lgan she’riyatdir. Uning she’riyatidagi xalq qalbiga yaqinlik, xalq dilidagi quvonch va shodlik, armon va dardlarni topib so‘ylash, insonning rangin tuyg‘ularini rassomona ko‘z bilan ilg‘ab, musiqiy misralarda ifodalash, uning she’riyatidagi badiiy haqqoniyat uyg‘unligi – shoir she’rlarining takrorlanmas, o‘ziga xos xususiyatlaridandir. Abdulla Oripovdek shoirning qalbi ona zamin yanglig‘ saxovatlidir. Zamin bag‘rida turfa xil gullar ochiladi, tikanlar o‘sadi. Shu kabi shoirningqalbi ham o‘z tuyg‘ularidan turfa xil gullar – she’riyat gullarini armug‘on etadi. Chindan ham Abdulla Oripovning she’rlari mohiyat e’tibori bilan voqe bo‘lgan she’rlardir. Biz uchun, “shoir bir yurt” bo‘lgan O‘zbekiston uchun shoir ham, uning she’rlari ham hamisha aziz va ardoqlidir.