O`zgaruvchan tokni to`G`rilash ishning maqsadi

---

O`ZGARUVCHAN TOKNI TO`G`RILASH 
 
Ishning maqsadi: 
Yarim o’tkazgichli to’g’rilagichlarning ishlashini 
o’rganish va ularning xarakteristikalarini olish. 
Kerakli asboblar: 
To’g’rilagich maketi, pasaytiruvchi transformator, 
otsillograf, o’zgaruvchan va o’zgarmas tok ampermetrlari va voltmetrlari, ulovchi 
simlar. 
Ishning qisqacha nazariyasi 
O’zgaruvchan toklarni o’zgarmas tokka aylantiradigan qurilmalarga 
to’g’rilagichlar
deyiladi. To’g’rilagichlar Yarim o’tkazgichli diodlar asosida 
yig’iladi. Shuningdek to’g’rilagichlar tarkibiga tekislovchi filtrlar va chiqish 
kuchlanishini o’zgarmasdan saqlab turadigan stablizatorlar ham kiradi.
Ma`lumki, diodlar ventilli qurilma bo’lib, ular elektr tokini bir tomonlama 
o’tkazish xususiyatiga ega. To’g’rilagichlar barcha radioelektronika qurilmalarida 
oziqlantiruvchi manba va akkumulyatorlarni zaryadlash maqsadlarida ishlatiladi. 
Radiohavaskorlik amaliyotida ham to’g’rilagichlarning turli tuman sxemalari keng 
tarqalgan.
To’g’rilash sxemasi ikki xil–bitta va ikkita yarim davrli bo’ladi. Mazkur 
sxemalarni tahlil qilish uchun transformatorning ikkinchi chulg’ami bilan ketma-
ket ulangan diod va rezistordan tuzilgan quyidagi sxemani ko’raylik (1 a -rasm). 
Agar transformatorga o’zgaruvchan kuchlanish berilsa, ikkilamchi chulg’am 
kuchlanishining musbat Yarim davri to’g’ri kelganda diod ochilib, zanjirda tok hosil 
bo’ladi. Kuchlanishning manfiy Yarim davrida esa diod yopiladi va undan tok 
o’tmaydi. Bu jarayonlarni grafik tasviri 1b -rasmda
keltirilgan. Demak mazkur 
sxemada tok kirish kuchlanishiningmusbat yarim davridagina hosil bo’ladi. Uning 
asosida tuzilgan to’g’rilagich esa, mos ravishda bir yarim davrli to’g’rilagich 
bo’ladi.
Radio qurilmalarda pulslanuvchi tok yoki kuchlanishdan foydalanib 
bo’lmaydi. Shuning uchun pulslanishni yo’qotish – tekislash zarur bo’ladi. Bunday 
jarayonni amalga oshiradigan qurilmalar tekislovchi filtrlar deb ataladi.

---

1a, b -rasm.To’g’rilagich sxemasi (a) va diodning ochilib yopilish jarayoni 
grafik tasviri (b) 
2a, b- rasm.To’g’rilagich sxemasi (a) va kuchlanishning pulsatsiyalanishi (b)
Eg sodda tekislovchi filtr yuklama (nagruzka) ga paralell qilib ulangan 
kondensatordan iborat. Ikki yarim davrli to’g’rilash sxemasi asosida tuzilgan 
to’g’irlagichning sxemasi va undagi yuz beradigan jarayonlarning grafik tasviri 2a, 
b -rasmlarda ko’rsatilgan. Sxemaning ishlashi xuddi bitta yarim davrli to’g’rilagich 
sxemasining ishlashiga o’xshash bo’ladi. Bu sxemada kuchlanishning pulsatsiyala-
nish chastotasi ikki marta ortiq bo’lib uning amplitudasi kichik bo’ladi.

---

To’g’rilagich sxemalarining turlari ko’p, lekin shu sxemalar ichida 
ko’prik 
sxema
deb ataladigan to’g’rilagich amaliyotda keng tarqalgan. Uning sxemasi 3-
rasmda 
keltirilgan. 
To’g’rilagich 
sxemasidan 
ko’rinadiki 
transformator 
kuchlanishining birinchi yarim davrida D
1
va D
2
lar ishlasa, ikkinchi yarim davrida
D
2
va D
4
lar ishlaydi. Ko’prik sxemaning asosiy afzalliklari shundaki, to’g’rilangan 
tok amplitudasining pulslanishi kichik bo’ladi va o’rta nuqtali transformatorga hojat 
qolmaydi. Ko’pincha to’g’rilagichlar ko’prik sxema asosida yig’iladi.
To’g’rilagichlarning asosiy parametrlariga quyidagilar kiradi: to’g’rilangan 
maksimal tok va kuchlanish kattaliklari, to’g’rilagichning foydali ish koeffitsienti 
(F.I.K.) va h.k. 
Mazkur ishda ko’prik sxemasida yig’ilgan to’g’rilagichning tuzilishi, ishlash 
tamoyili o’rganiladi va olingan natijalar asosida to’g’rilagichning foydali ish 
koeffitsienti quyidagi formuladan hisoblanadi. 
2
2
1
1
U
I
U
I


(1) 
Ko’prik sxemasiga ulangan to’g’rilagich maketi maxsus panelga o’rnatilgan 
bo’lib, uning sxemasi 4-rasmda keltirilgan.
3-rasm. 
Ko’prik 
sxema
4-rasm.