O’zgаrmаs tоk mаshinаlаrining tuzilishi vа ishlаsh tаrzi

Изоляция синфи	Электр машина элементлари
Рухсат этилган темпиратура ^0С
А-(целлюлоза,пахта,ипак ва бошқа ипсимон материаллар) Е-(синтетик парда) В-(слюда асосли материаллар, асбест органик аралашмалари) F-(слюда асосли материаллар, синтетик аралашмали асбест) Н-(слюда асосли материаллар, асбест,кремний органик ойнатуқимали боғловчи)	Машина чулғамлари, коллектор Айланувчи чулғам, қузғалмас чулғам, коллектор Айланувчи чулғам, қузғалмас чулғам, коллектор Айланувчи чулғам, қузғалмас чулғам, коллектор Айланувчи чулғам, қузғалмас чулғам, коллектор	85/100^*/95 105/115/95 120/130/95 140/155/95 160/180/105

ИЗОҲ: Суратдаги доймий иш режимига, махрамдаги эса соатли ва қисқа вақти режимларга туғри келади. Қолган маълумотлар барча режимларга мос келади.
2.Электр машиналарнинг қизиш ва совуш тенгламалари ва характеристикалари.
Изоляциянинг ишлаш вақтини ҳисоблашда шартли равишда ташқи муҳит темпиратураси +25⁰С деб қабул қилинади. Изоляция қилинмаган қисқа туташ чулғам темпиратурасининг ортиши бир-бирига узаро боғланган қурилмаларнинг изоляциясига таъсир қилмайдиган даражада бўлиши керак Жисмнинг барча юзасидан атроф муҳитга бераётган иссиқлик энергиясининг миқдори. В нинг қиймати - иссиқлиқ узатиш коэфициентига, Вт/м² ва жисмининг юзаси S га боғлиқ, м² иссиқлик узатиш коэфициенти жисм темпиратураси ва атроф мухит темпиратурага орасидаги фарқ 1⁰С бўлганда бирлиқ вақти давомида жисимнинг бирлик юзасидан берилаётган ёруғлик чиқарувчи ва конвекцияланувчи иссиқлик энергиясининг (иссиқлик оқими) миқдоридир.
Жараёнинг бошланишида жисимдан атроф муҳимга хар бир вақт бирлигида (Вт) иссиқлик энергияси ажралаётган бўлсин ,унда dt вақт давомида- dt га тенг бўлган иссиқлик энергияси ажралади.
Бу энергиясининг бир қисми жисимнинг қизишига ва иққинчи қисми атроф мухитга тарқалади. Агар dt вақт давомида жисмига темпиратураси dt гача кўтарилса,унда унинг исиши учун энергия миқдори сарфланган ва атроф мухитга миқдордаги иссиқлик энергияси тарқалган .Шунга асосан жисимдан ажралиб чиқаётган иссиқлик энергияси жисимнинг исиши учун сарфланган ва атроф мухитга тарқалган иссиқлик энергияларининг йиғиндисига тенг бўлади.
Бундан жисимнинг қизиш тенгламаси(исстқлик баланси тенгламаси)келиб чиқади
(1)
Бошланғич қизиш даврида яъни жисмининг темпиратураси ва атроф мухит темпиратураси орасидаги фарқ нолга тенг бўлса ( =0) барча ажралаётган иссиқлик микдори жисимнинг қизишига сарфланади.Жисмининг қизиши натижасида ташқи мухитга таркаладиган темпиратура фарқи ва иссиқлик оқими ошиб боради. бўлганда бир қанча вақт утгач жисимдан ажраладиган иссиқлик атроф муҳитга таркалаш бошлайди.Жисм темпиратурасининг ортиши тухтаганда ва бўлганда турғун иссиқлик режими бошланади.Бу режимда бўлади ва қизиш тенгламаси қуйидаги куринишда бўлади
(2)
Бундан жисмининг темпиратура усишининг турғунлиги қуйдагича булади
(3)
1-тенгламага нинг қийматини қуйиб 2-тенгламадан қуйдагини оламиз
(4)
Тенгламанинг унг ва чап тарафларини умумий иссиқлик узатиш(В) га бўлиб ва С/В=Т деб белгилаб, қўйидагини оламиз
(5)
Т-қиймати қизишининг дойимий вақти ёки вақтнинг иссиқлик дойимийси деб аталади.У жисм темпиратураси унинг ураб турган муҳит темпиратураси га етгунча жисмдан ажраладиган иссиқлик оқими ва атроф муҳитга бериладиган иссиқликнинг булмагандаги вақти билдиради.
5-тенгламадаги ўзгарувчиларни бўлиб, ва интограллагандан кейин қўйидагини оламиз
(6)
Интегралаш дойимий N бошлангич шартлар асосида аниқланади.Қизишнинг бошланиш жараёнида жисм бошлангич қизиш темпиратураси га эга бўлади ,яъни
У холда 6- тенгламада қўйидаги куринишга эга бўлади
(7)
(8)
8-тенгламани қўйидаги куринишда ёзиш мумкин
(9)
Бундан жисм темпиратураси ўзгаришининг атроф мухит темпиратурасига нисбатан вақт бўйича боғланишини олиш мумкин
(10)
Олингин тенглама дойимий иссиқлик оқими учун уринли бўлади, чунки бўлганлиги учун уни қўйидаги куринишда ёзиш мумкин
(11)



1-расмда бир жинсли қаттиқ жисмининг ундан ажралиб чиқаётган дойимий иссиқлиқ оқими нинг қизиш эгри чизиғи келтирилгин.
1-расм Бир жинсли қаттиқ жисмининг қизиш ва совуш эгри чизиғи
1-эгри чизиқ бўлгандаги бошланғич қийматига туғри келади, 2-эгри чизиқ бўлганда 10-тенглама қўйидаги куринишга эга бўлади
(12)
Жисмининг ўзоқ давомли қизишида бўлганда ҳар кандай ҳолатда ҳам темпиратуранинг турғун қиймати , нинг қийматининг қандай бўлишига қарамасдан бир ҳил бўлад. Амалда бўлганда жисм темпиратурасининг ўзариши ўзининг турғун ҳолати қийматига эришади.
1-эгри чизиғига координата бошидан утказилган 3-туғри чизиқ (ўринма)жисм темпиратурасининг вақт бўйича нинг қйиматида ва атроф мухитга иссиқлик узатиш умуман бўлмагандаги холатини белгилайди.
Исстқлик энергиясининг ажралиши тухташи билан жисимнинг темпиратураси рухсат этилган темпиратураси ва атроф муҳит темпиратураси бўлмагунга қадар совийди.
Бунда жисм темпиратураси қизишининг вақт бўйича ўзгариши қўйидаги куринишда бўлади.
(13)
Бунда нинг ўрнига иссиқлик ажралиб чиқиш тухтаган моментга мос келувчи нинг қиймати олинади.
Бир жинсли қаттиқ жисмининг қизиш эгри чизиғи кўп ҳолларда унинг совутилиш ҳарактери билан аниқланади (эркин майдонида жисимни суний шамоллатиш билан, чегараланган майдонда вентиляция ёрдамида). Иссиқлик узатиш коэфициенти совутилаётган юзага узатилаётган ҳавонинг ҳаракатланиш тезлигига боғлиқ. Бу боғлиқликни қўйидаги куринишда келтириш мумкин.
(14)
Бунда -шамолатилаётган юзанинг иссиқлик узатиш коэффициенти (тинч муҳит) -жисм сиртини шамолатишни ҳисобга олиш коэффициенти, -совутиладиган юзага нисбатан ҳаво ҳаракатининг тезлиги.
Агар жисмини шамоллатиш чегараланган юзага амалга оширилса, унинг сиртидаги иссиқлик узатиш коэфициенти ошади (расм-2.а).


2- Расм.Чегараланган юзада қаттиқ жисмни шамоллатиш схемаси (а) ва совутувчи ҳаво темпиратурасининг ўзгариши (в)
Бироқ жисмининг қизиган юзасидан утувчи совутувчи ҳаво Q_B дан Q_B2 темпиратурагача қизийди (расм 2, б) ва унинг совуш интенсивлиги шу юзага кундаланг ҳаракатланувчи таъсири пасаяди.
Шунинг учун жисм темпиратурасининг узгариши Q нинг шамоллатиш ҳавосининг бошланишида ( ) ва охирида ( ) темпиратуранинг ўзгариши ҳар хил бўлади. Бу маълум ўртача темпиратуранинг ўзгаиш қйимати ни атроф мўҳит темпиратурасининг жисм темпиратураси ўзгаришига нисбатан қўйдагича ёзиш мумкин.
(15)




3-Расм Бир жисмли қаттиқ жисмнинг ҳар хил совутиш жараёнида қизиш эгри чизиғи.
1-Эркин бушлиқда бир хил иссиқлик оқими, 2-чегараланган юзада шамоллатиш, 3- эркин бушлиқда шамоллатиш.
3-расмда келтирилган эгри чизиқлар жисмининг шамоллатганда турғун темпиратуранинг ўзгариши ва шамаллатишда дан паст яъни эркин муҳитга қизиши иссиқлик ўзатиш коэфициентининг усишига бўлади.

Тортув электр машиналари ўзининг тузилишига кура бир жинсли эмас (изоляция, мис, пулат ва бошқа ). Мотор ҳажмидан ажралиб яиқадиган иссиқлик бир тексда эмас,шунга кура машинанинг баъзи элементларидан ажралиб чиқадиган иссиқлик ҳар хил бўлади. Шунинг учун машина қисимларининг қизиш жараёни бир жинсли қаттиқ жисимнинг қизишига нисбатан анча мураккаб шароитда.
Баъзи рукхсат этилган ва аниқлаштирилган ,аниқ қизиш шароитини ҳисобга олган ҳолда бир жинсли қаттиқ жисмининг қизиши назарияси бўйича асосий тенгламадан фойдаланиб машинанинг баъзи қисимларининг қизиш темпиратураси аниқланади. Масалан тортув моторининг чулғамини ҳисоблаш учун 10-тенгламадан фойдаланиш мумкин унинг қизиш улчамлари Т ва эквивалент турғун қиймати тажриба маълумотлар билан таққосланади 3-тенгламадан машинанинг чулғами ва коллекторнинг қизиш темпиратурасининг қизиш унинг доймий иш режимида ҳисоблаш учун ишлатилади. Бу ҳолда машинанинг баъзи қисимларида ажраладиган иссиқлик оқими. Қувват исрофи каби аниқланади ва уларнинг юзасидан ажратилади иссиклик узатилиши коэфициенти ва жисм юзасининг амалдаги улчамлари билан ҳисобланади.