O’zgаrmаs tоk mаshinаlаrining tuzilishi vа ishlаsh tаrzi

2. O‘zgarmas tok taxogeneratorlari.
O‘T taxogeneratorlari konstruksiyasi va ishlash prinsipi bo‘yicha mustaqil elektromagnit qo‘zg‘atishli yoki qo‘zg‘atish maydoni doimiy magnit bilan hosil qilinadigan kam quvvatli kollektorli O‘T mashinalaridir (5.39-rasm). Ular chiqish klemmalaridagi kuchlanish kattaligiga qarab aylanish chastotasini o‘lchash uchun hamda avtomatik nazorat qilish va rostlash sxemalarida o’qning aylanish chastotasiga mutanosib bo‘lgan elektr signallari olish uchun xizmat qiladi.
Qo‘zg‘atish toki o‘zgarmas, ya’ni magnit oqim Ф = const bo‘lganda taxogeneratorning chiqish klemmalaridagi EYK Еchiq aylanish chastotasi n ga to‘g‘ri mutanosib ravishda o‘zgaradi:
E_chiq = C_EФ∙n. (1)


1-rasm. O’zgarmas tok taxogeneratorining tuzilishi (a), prinsipial sxemasi (b) va ning chiqish xarakteristikasi (c).
Bu formula magnit oqimi Ф=const bo‘lgan doimiy magnitlar bilan qo‘zg‘atiladigan taxogeneratorlar uchun ham to‘g‘ri keladi. Uning chiqish kuchlanishi:
U = E_a− I_aR_a = E_a – U (R_a / R_yu), (2)
bu yerda R_yu– yuklama (elektr o‘lchash asbobi)ning qarshiligi.
Birorta mexanizmning aylanish chastotasini o‘lchash uchun, taxogeneratorning o’qini mexanizm o’qi bilan mexanik ravishda birlashtiriladi. Taxogeneratorning chiqish xarakteristikasi Ф=const va R_a=const bo‘lganda olinadi va ishining aniqlik darajasi mazkur xarakteristikaning to‘g‘ri chiziqli o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi, lekin amalda chiqish xarakteristikasi – U_chiq=(n) yakor reksiyasi va cho‘tkalar kontaktida kuchlanish tushishi tufayli to‘g‘ri chiziqli bo‘lmaydi, undan tashqari cho‘tka kontaktidagi kuchlanish tushishi sababli u koordinata o‘qlari boshidan chiqmay, nmin aylanish chastotadan keyingina U_chiq 0 bo‘ladi (1,b-rasm, 2).
Qarshiligi katta bo‘lgan o‘lchov asboblarini ishlatish bilan chiqish xarakteristikasining o‘zgarishini to‘g‘ri chiziqliga yaqinlashtirib taxogeneratorning aniqlik darajasi oshiriladi. Yakor reaksiyasining ta’sirini kamaytirish maqsadida mashinaning magnit zanjirini to‘yinmagan yoki nihoyatda to‘yingan qilib loyihalanadi.
Zamonaviy O‘T taxogeneratorlari chiqish xarakteristikalarining tikligi S= 3100 mV/(ayl/min) bo‘ladi (kam qiymatlar doimiy magnit bilan qo‘zg‘atiladigan taxogeneratorlarga xosdir).
Aylanish chastota n=0 dan nmin gacha oshganda U_chiq=0 bo‘lgan oraliqni nosezgirlik zona deyiladi va chegarasi quyidagicha aniqlanadi (1,b-rasm):
n_min = U_chiq/ (С_ЕФ). (3)
Asosiy magnit maydoni doimiy magnit bilan hosil qilinadigan o‘zgarmas tok taxogeneratorlari mustaqil O‘T manbasi talab qilinmaganligi, konstruksiyasining oddiyligi va gabaritlarining kichikligi tufayli ular amalda keng qo‘llanilmoqda.
Ijrochi o‘zgarmas tok motorlari. Ijrochi O‘TM lari (2-rasm) elektr signallarni mexanik harakatga aylantirish uchun mo‘ljallangan. Bunday motorlar kam inersiyali, ya’ni boshqarish O‘TM ni tezkorlik bilan mexanik harakatga oshiradigan bo‘lishi lozim. Odatdagi konstruksiyali O‘TM larida yakor o‘zagining mavjudligi yakorning inersiya momentini ancha orttiradi. Shu sababli ijrochi O‘TM lar pazsiz yakorli va yakori bosma chulg‘amli qilib tayyorlanadi.
Umumiy maqsadli O‘TM lariga qo‘yiladigan talablardan tashqari ijrochi O‘TM lariga boshqarish signalining uzilishi bilan o‘z harakatini darhol to‘xtatishi va inersiyasining kamligi kabi maxsus talablar qo‘yiladi.
Elektromagnit qo‘zg‘atishli ijrochi O‘TM larining ikkita chulg‘ami bo‘lib, ulardan bittasi elektr tarmog‘iga doimiy ulanib, uni qo‘zg‘atish chulg‘ami deyiladi. O’qning aylanishi zarur bo‘lgan holda ikkinchi chulg‘amga, ya’ni boshqarish chulg‘amiga elektr signali beriladi.
Ijrochi O‘TM larining konstruksiyasi umumiy maqsadli O‘TM larinikidan quyidagilar bilan farq qiladi, ya’ni ularning yakori, staninasi va qutblari yupqa elektrotexnik po‘lat tunukalaridan yig‘ilgan bo‘ladi, chunki bunday motorlarning ishi ko‘pchilik hollarda o‘tish jarayonlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Ijrochi motorlarning magnit zanjiri to‘yinmagan bo‘ladi, shu sababli uning ish xarakteristikalariga yakor reaksiyasi deyarli ta’sir qilmaydi.
Mustaqil qo‘zg‘atishli ijrochi motorlarning ikkita usul bilan, ya’ni yakordan va qutbdan boshqarish mumkin. Xarakteristikalari chiziqli bo‘lganligi va elektr signali uzilganda yakor tezkorlik bilan to‘xtash qobiliyatiga egaligi kabi afzalliklari mavjudligidan yakordan boshqariladigan ijrochi O‘TM lari (2,b-rasm) amalda keng qo‘llaniladi.
Bularda qo‘zg‘atish chulg‘ami motorning butun ish jarayonida elektr tarmog‘iga ulangan bo‘ladi. Yakor chulg‘ami esa boshqarish chulg‘ami deyiladi. Bu chulg‘amga boshqarish signalini berganda yakor chulg‘amidan o‘tadigan tok qo‘zg‘atish chulg‘ami magnit maydoni bilan ta’sirlashib, aylantiruvchi moment hosil qilishi natijasida yakor aylanadi.

2-rasm. Ijrochi o’zgarmas tok motorining umumiy ko’rinishi (a) (bunda: 1 - korpus; 2 – qo’zg’atish chulg’ami; 3 - qutb; 4 - ichi kavak yakor; 5 - ferromagnit o’zak; 6 - podshipnikli qalqon; 7 - kollektor); yakordan (b) va qutbdan (c) boshqariladigani; yakordan boshqariladigan ijrochi motorning mexanik (d) va rostlash (e) xarakteristikalari.
Ijrochi motor inersiyasini kamaytirish maqsadida quyma ferromagnit o‘zak ichki stator deb nomlanadigan qo‘zg‘almas qismda joylashgan bo‘lib, yakor chulg‘ami esa silindrik karkasga plastmassa bilan quyib mahkamlanadi. Demak, yakor chulg‘ami o‘tkazgichlari plastmassa bilan mahkamlangan silindrsimon kavak idishdan iborat bo‘lar ekan.
Ichi kavak yakorning inersiya momenti odatdagi yakornikidan ancha kamligi tufayli motorning yaxshi tezkorlikka egaligi uning afzalligi bo‘lsa, qo‘zg‘atish chulg‘ami joylashgan o‘zak (tashqi stator) va qo‘zg‘almas ferromagnit o‘zak (ichki stator) orasida katta nomagnit oraliqqa egaligi magnit qarshilikni oshirib zaruriy maydon hosil qilish uchun qo‘zg‘atish MYK ni ancha oshirish talab etilishi (demak, motor gabaritining nisbatan oshishi) esa ularning kamchiligidir.
Bunday motorlarning FIK taxminan odatdagi konstruksiyali O‘TM larniki singari bo‘ladi, asosiy maydoni doimiy magnit qo‘llab hosil qilinadigan motorlarda esa FIK yana ham yuqori bo‘ladi.