O‘zbyokiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

Rasm 4-1. Elektron tijoratning iste’molchilar guruhi bo‘yicha turlari

Elektron tijorat modelining asosiy ko’rinishlari.

Elektron bozorda marketingni yuritishning xususiyatlarini tavsiflashdan oldin shu paytgacha shakllangan elektron tijorat asosiy tushunchalarini aniqlashtirib olish zarur.

Kompyuter tizimlari samaradorligini oshirish va tarmoq texnologiyalarining mukammallashtirilishi yangi iqtisodiy faoliyat turi - elektron tijoratning shakllanishiga olib keldi. Elektron tijorat - tijoratning o’ziga xos turi bo’lib, axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish, savdo va mahsulotlar va xizmatlarni taqsimlash jarayonlariga ma‘lum ma‘noda tadbiq qilish orqali amalga oshiriladi. Elektron tijorat

asoslarini ko’rib chiqish o’rganilayotgan fan sohasi uchun kalit tushunchalar va ta‘riflarni shakllantirish maqsadga muvofiq. Bugungi kunda ishlatilayotgan ta‘rif va iboralar ularning mualliflarining mutaxassis tayyorgarligi va orttirilgan tajribasiga mos kelib, iqtisod sohasidagi voqealarni faqat qisman qamrab oladi va bir qancha nuqtai nazarlarni o’zida aks ettiradi. Masalan, IBM kompaniyasi mutaxassislarining ta‘rifiga ko’ra "Elektron biznes - bu asosiy biznes jarayonlarni Internet texnologiyalar orqali amalga oshirish". Internet biznes ensiklopediyasining ta‘rifiga ko’ra esa u foyda olish maqsadida ichki va tashqi aloqalarni amalga oshirish uchun global axborot tarmoqlarining imkoniyatlaridan foydalanadigan har qanday biznes faoliyat. Bu ta‘riflar Internet tarmog’ining rivojlanishi va amaliy qo’llanishi nuqtai nazaridangina iqtisod sohasida yuz bergan jarayonlarni aks ettiradi. SHubhasiz, milliy, shaxsiy va korporativ kompyuter tarmoqlarining yagona Internet tarmog’iga birlashishi elektron tijorat rivojlanishi va mustahkamlanishi jarayonlariga sezilarli ta‘sir ko’rsatdi. Lekin ma‘lum doiradagi masalalarni echish uchun Internet tarmog’i tomonidan taklif qilinadigan usullar majmuasi sifatida elektron tijorat savollarini umumiy yoki elektron marketing savollarining qisman ko’rib chiqilishi perspektiv deb hisoblab bo’lmaydi. CHunki tizimning maxsus texnik xususiyatlari iqtisodiy jarayonlarning ob‘ektiv tasvirini aniqlab berishga imkon bermaydi.

Global tarmoq iqtisodiyoti xususiyatlarini tahlil qilish va tashkilot, korxonalarning elektron tijorat sohasidagi tajribasini o’rganish bilan yangi kategoriyalar va tushunchalarning o’zaro ta‘siri hamda bo’ysunish darajasini aks ettiruvchi modelni tuzish va bugungi kun talablariga mos keladigan ta‘riflarni shakllantirish mumkin. Model asosida u yoki bu tijorat faoliyati shakliga mos tijorat jarayonlar - biznes, tijorat, savdo, marketing turadi. Bunda YUNIDO ta‘rifiga ko’ra elektron biznes qo’llanishining to’rt bosqichi - marketing, ishlab chiqarish, savdo, to’lovlar e‘tiborda tutiladi. Axborot, kommunikatsiya texnologiyalari va tizimlarini qo’llash darajasi chegara (o’lchov) bo’lib, u bo’yicha biznes (tijorat, savdo)ni elektron deb hisoblasa bo’ladi.

20. 
    asr boshida elektron tijoratni axborot, telekommunikatsion texnologiya va tizimlarni qo’llash orqali tijorat jarayonlarni amalga oshirish deb tushunish kerak. Ammo tijorat jarayonlarning bir qismi innovatsion texnologiyalarni ishlatmasdan amalga oshirilmoqda. Bu esa "tijorat" va "elektron tijorat" tushunchalarini mustaqil kategoriyalar sifatida ajratishga imkon beradi, lekin ular orasidagi farq asta-sekin yo’qolib bormoqda.
    

Korxonaning masalalarida zamonaviy texnologiyalar elektron tijorat modelida elektron marketingni zamonaviy tijorat asosi sifatida qarashga imkon beradi. Bunda marketing masalalari shunchalik muhim va katta hajmga egaki, ko’p hollarda an‘anaviy marketing faoliyati - tijorat tahlil (BI - Business Intelligence), iste‘molchilar bilan aloqalarni boshqarish (CRM - Customer Relations Management),

ta‘minot zanjirlari boshqaruvi (SCM - Supply CHain Management), bilimlarni boshqarish (KM - Knowledge Management) axborot texnologiya vositalari orqali amalga oshiriladi.

Elektron tijorat jarayonida ishtirok etuvchilarning o’zaro munosabati modeli quyidagicha:

Biznes tijorat-tijoratga (B2B):

• 
  xarid boshqaruv tizimi;
  
• 
  mahsulot yetkazib berishning to‘liq sikl tizimi;
  
• 
  taqsimlash boshqaruv tizimi;
  
• 
  mijozni kuzatib yurish to‘liq tizimi;
  
• 
  sohaviy elektron savdo maydoni;
  
• 
  elektron bozor;
  
• 
  autsorsing elektron to‘lov tizimi;
  
• 
  virtual tashkilotlar;
  
• 
  elektron birjalar;
  
• 
  elektron auksionlar; internet treydinglar;
  
• 
  internet inkubatorlar; internet reklama;
  
• 
  harakatdagi tijorat tizimi;
  
• 
  sug‘urta va qayta sug‘urta qilish tizimi; e’lonlar taxtasi;
  
• 
  axborot tijorat tizimi.
  

Tijorat - xaridorga (B2S):

• 
  savdo shaxobchalari;
  
• 
  elektron vitrina va kataloglar;
  
• 
  elektron magazinlar;
  
• 
  elektron auksionlar;
  
• 
  internet treydinglar;
  
• 
  elektron to‘lov tizimi;
  
• 
  internet-reklama;
  
• 
  xomiylik dasturlari;
  
• 
  sayohat va boshqa xizmatlar.
  

Tijorat - davlatga (B2G):

• 
  davlat ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarni elektron savdoda sotib olishda ishtirok etish;
  
• 
  davlat buyurtmalarini bajarish;
  
• 
  soliq, statik, bojxona va boshqa turdagi hisobotlarni taqdim etish.
  

Xaridorlar - tijoratga (S2B):

• 
  hususiy xizmat;
  
• 
  so‘rov va boshqa aksiya reklamalarida ishtirok etish;
  
• 
  hamkorlar dasturi va xomiylar dasturida ishtirok etish.
  

Xaridorlar - xaridorlarga (S2S):

o e’lonlar taxtasi;

o elektron auksioni;

o R2R tizimi;

o virus marketingi tizimi;

o ko‘p darajadagi marketing tizimi.

Xaridorlar - davlatga (C2G):

• 
  saylovlar;
  
• 
  jamoat tarkibi fikrini bilishda ishtirok etish;
  
• 
  soliq to‘lash, soliq yig‘ish va jarima to‘lash;
  
• 
  buyurtma, shikoyat, fuqaro murojaatlarini taqdim etish.
  

Davlat - tijoratga (G2B):

davlat buyurtmalarini taqsimlash tizimi; elektron tenderlar;

soliq, bojxona tashkilotlari, sertifikat va litsenziya berish davlat organlari va mamuriyati va hakozo;

yuridik va axborot-ma’lumot xizmati; hududiy axborot tizimi.

Davlat - xaridorga (G2S):

• 
  ijtimoiy xizmat tizimi (nafaka, moddiy yordam, imtiyozlar va x.z.); kommunal xizmat tizimi;
  
• 
  yuridik va axborot-ma’lumot xizmati;
  
• 
  hududiy axborot tizimi.
  

Davlat - davlatga (G2G):

• 
  saylovlar;
  
• 
  bojxona, soliq, huquqni muhofaza qilish sohasi va boshqarishni avtomatlashtirish;
  
• 
  hamkorlik tizimi;
  
• 
  hududiy axborot tizimi.