O’zbyekiston ryespublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

5.3-rasm. Biosferada fosforning aylanishi (P.Dyuvino, M.Tango buyicha o’zgartirishlar bilan, 1973)

Kaliy ham tirik organizmlarning muhim elementi hisoblanadi, ammo uning tarkibi jami 0,01-0,1 % ni tashkil etadi. Kaliy muskullarining qiskarishida asab impulslarini yetkazuvchi sifatida qatnashadi. Kaliyning yetishmasligi fotosintezni buzadi, o’simlik barglari oqaradi va quriydi. Yer ustidagi o’simliklar kaliydan to’proq orqali oziqlanadi. Kaliyga gilli to’proqlar eng boy hisoblanib, sorbentli ionlar ko’rinishida ifodalanadn. Karbonatli to’proqlar kaliyga to’yinmagan. Shuning uchun kaliy ham zarur o’g’it sifatida foydalaniladi. Kaliyli o’g’it olish uchun muhim mineral, silvin KCl va karnallit MgCl KCl 6H2O hisoblanadi. Ular asosan yopiq suv havzalarida dengiz suvlarining bug’lanishida hosil bo’ladi. Muhim biogen element temir hisoblanadi. Yer po’stlog’ida uning tarkibi –3,3%, organizmlarda 10^-2 – 10^-3%. Temir ko’pgina oksidlanish jarayonlarida kofaktor bo’lib hisoblanadi va gemoglobin tarkibiga kiradi. O’simliklar temirni to’proq eritmalaridan oladi.

NAZORAT SAVOLLARI

1.Moddalarning katta va kichik aylanishi asosida qanday jarayonlar yotibdi?

2.Moddalar aylanishi davriylik bilan qanday bog’langan?
3.Biogen elementlari deganda nimani tushunasiz?
4.Biokimyoviy davrni ta‘riflab bering?
5.Zahirali va almashuvchi aylanishlar fondi nima bilan farq qiladi?
6.Akademik V.R. Vilyams moddalarning aylanishiga qanday ahamiyat bergan?
7.Uglerod aylanishining sxemasini chizing?
8.Atmosferada SO2 ning qanday ahamiyati bor?
9.Inson atmosferada SO2 ning tarkibiga qanday ta‘sir etadi?
10.Azotning aylanishi to’g’risidagi siz nimani bilasiz?
11.Dentrifikatsiya va netrifikatsiya jarayonlarini tushuntirib bering?
12.Amonifikatsiya jarayonining mazmunini tushuntiring?
13.Kislorodning biogeokimyoviy ahamiyati nimadan iborat?
14.Kislorodning hosil bo’lishi va sarf b¢lish muvozanati qanday?
15.Vodorodning biogenli aylanishi nimani anglatadi?
16.Ikkinchi darajali biogenli elementlarning aylanishiga misollar keltiring?
17.Elementlarning aylanishida moddalarning holati qanday ahamiyatga ega?
18.Nima uchun ba‘zi bir elementlardan o’g’it sifatida foydalaniladi?
19.Fosforning aylanishi to’g’risida nima bilasiz?
20.Kaliy va temir qanday biogen ahamiyatga ega?