О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

2.2.5.-rasm. Ishlab chiqarish omillari narxining muvozanatlashuvi.

Kapital narxi (r) orqali ifodalangan myehnat narxi (w), ya’ni myehnatning ishlab chiqarish omili sifatidagi nisbiy narxi (w/r) gorizontal. 1-tovarning 2-tovar narxi orqali ifodalangan nisbiy narxi (R₁/R₂) esa vyertikal о‘qqa joylashtirilgan.

Myehnatning ishlab chiqarish omili sifatidagi nisbiy narxi О‘zbyekistonda OG, YAponiyada esa OI ni, mos ravishda 1-tovarning nisbiy narxi О‘zbyekistonda OF, YAponiyada esa OD ni tashkil etadi. Mamlakatlar о‘rtasida savdo boshlanmasdan oldin О‘zbyekistonda A, YAponiyada B nuqtada bozor muvozanatiga erishilgan. О‘zaro savdodan avval (w/r) nisbat О‘zbyekistonda YAponiyaga nisbatan kichik bо‘lgani uchun u myehnat sig‘imli 1-tovarni, YAponiya esa kapital sig‘imli 2-tovarni ishlab chiqarish bо‘yicha nisbiy ustunlikka ega.
Savdo boshlanganidan kyeyin О‘zbyekiston myehnat sig‘imli 1-tovarga ixtisoslashgani bois bu mamlakatda myehnatga nisbiy talab oshib boradi, bu myehnatning nisbiy narxi (w/r)ning ortib borishiga, ushbu holat о‘z navbatida 1-tovarning nisbiy narxi (P₁/P₂)ning kо‘tarilishiga olib kyeladi. YAponiya kapital sig‘imli 2-tovarga ixtisoslashgani bois bu mamlakatda kapitalga nisbiy talab oshib borishi kapitalning nisbiy narxi (r/w)ning ortib borishiga yoki myehnatning nisbiy narxi (w/r)ning pasayishiga, bu esa о‘z navbatida 2-tovarning nisbiy narxi (R₂/R₁)ning kо‘tarilishiga, 1-tovarning nisbiy narxi (P₁/P₂)ning kamayishiga olib kyeladi. Binobarin A va B nuqtalar C nuqtada ustma-ust tushmaguncha bir-biriga yaqinlashib kyeladi va 1-tovarning har ikki mamlakatdagi nisbiy narxi E nuqtada muvozanatlashadi. Bu esa 1-tovarni ishlab chiqarishga sarflangan myehnatning nisbiy narxini О‘zbyekiston va YAponiyada H nuqtada tyenglashishiga olib kyeladi. SHunday qilib, xalqaro savdo natijasida tovarlar nisbiy narxining muvozanatga kyelishi, ushbu tovarlarni yaratishda foydalanilgan ishlab chiqarish omillari nisbiy narxining tyenglashishiga olib kyeladi.
Haqiqiy olamda ishlab chiqarish omillari narxi umuman muvozanatlashmagan. Misol uchun turli mamlakatlarda myehnatga tо‘lanadigan ish haqi ular о‘rtasida faol savdo aloqalari olib borilishiga qaramay syezilarli farq qilib kyelmoqda. Buning bosh sababi yuqorida oldindan qabul qilingan shartlardir:

• 
  Har ikki tovar har ikki mamlakatda ishlab chiqarilishi nazarda tutilgan.
  
• 
  Savdo olib boruvchi mamlakatlarda tyexnologiya bir xil dyeb faraz qilingan.
  
• 
  Ishlab chiqarish omillari va tovarlar mamlakat ichida tо‘liq harakatchan dyeb faraz qilingan.
  
• 
  Ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati mavjud emas dyeb faraz qilingan.
  
• 
  Ishlab chiqarish omillari narxining muvozanatlashuvi tyeoryemasi barcha chyeklanishlari va kamchiliklariga qaramacdan, xalqaro iqtisodiyot tahlilida muhim ahamiyat kasb etadi.
  

SHunday qilib, omillar sig‘imligi ma’lum bir tovarni yaratish uchun ishlab chiqarish omillari nisbiy sarfini, omillar syerobligi mamlakatning ishlab chiqarish omillari bilan nisbiy ta’minlanganligini byelgilab byeradi. Xyekshyer-Olinning ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasiga kо‘ra, turli mamlakatlarda tovarlar nisbiy narxidagi farq, о‘z navbarida ular о‘rtasidagi savdo ularning ishlab chiqarish omillari bilan bir xil ta’minlanmaganligi bilan tushuntiriladi.
Ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi о‘zining barcha kamchiliklari va mavhum tabiatiga qaramay hozirgi kungacha xalqaro savdoning rivojlanishini tushuntiruvchi eng mashhur nazariyalarning biri bо‘lib qolmoqda. SHuning uchun ham bu nazariyaning turli mamlakatlar, tovarlar va ichlab chiqarish omillariga nisbatan ulkan ctatistik massivlar yordamida empirik yо‘llar bilan tyekshirilishiga ajablanmasa ham bо‘ladi.
Ba’zi empirik tyestlar nazariyani tasdiqlar, boshqalari rad etar edi. Xyekshyer-Olin-Samuelьson xulosalarini rad etgan tadqiqotlarning eng mashhuri 1953 yilda kyelib chiqishi Rossiyadan bо‘lgan amyerikalik olim Vasiliy Lyeontьyev tomonidan amalga oshirilgan.
Lyeontьyev bir nyecha empirik tyestlar yordamida Xyekshyer-Olin nazariyasi shartlari amalda bajarilmasligini kо‘rsatib byerdi. Ikkinchi jahon urushidan kyeyin AQSH eng boy va kapital syerob bо‘lgan mamlakatlarning biri bо‘lib, boshqa mamlakatlar bilan solishtirganda myehnatga haq tо‘lash mye’yori ham yuqori bо‘lganligi bois ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasiga muvofiq ravishda kapital sig‘imli tovarlarni eksport qilishi kyerak edi. Lyeontьyev bu gipityezani tyekshirish uchun 1 million dollar qiymatiga ega bо‘lgan eksportga mо‘ljallangan tovarlar va shuncha qiymatli import bilan byevosita raqobat qiluvchi tovarlarni ishlab chiqarish uchun qancha kapital va ishchi kuchi zarurligini hisoblab chiqdi. U har bir sanoat tarmog‘i kapital va ishchi kuchi sarfini hisobladi, bunda faqatgina tayyor mahsulotlar (masalan, avtomobillar) bilan chyeklanmadi, balki oraliq mahsulotlar (pо‘lat, oyna, ryezina) uchun ham kyerakli hisob-kitoblarni amalga oshirdi. SHundan sо‘ng AQSHning 1947 yildagi eksport tarkibidan foydalangan holda 1 million dollar summadagi eksport tovarlarga sarflangan kapital va myehnat xarajatlarining nisbatini hisoblab chiqdi. Lyeontьyev AQSHning shu yildagi import tarkibi bо‘yicha (import tovarlari rо‘yxatiga AQSHda ishlab chiqarilmaydigan tovarlar kiritilmadi) import о‘rnini bosuvchi AQSH tovarlarini ishlab chiqarishga sarflangan kapital va myehnat xarajatlari nisbatini aniqladi.
Amalda bir birlik AQSH importini ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan kapital va myehnat nisbati - (K/L)._im ni bir birlik AQSH eksportini ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan kapital va myehnat nisbati - (K/L)_x bilan solishtirildi. “Lyeontьyev statistikasi” (Leontief statistic) nomini olgan ushbu nisbatga muvofiq 1 tyengsizlik bajarilsa har qanday mamlakat kapital syerob, 2 tyengsizlik bajarilganda esa myehnat syerob mamlakat sanalishi mumkin.

(K/L)_im / (K/L)_x < 1 (1)

(K/L)_im / (K/L)_x > 1 (2)

Lyeontьyev, Xyekshyer-Olin nazariyasiga muvofiq, eksport tovarlar import о‘rnini bosuvchi tovarlarga (dyeyarli AQSH importi) nisbatan har bir ishchi kuchi hisobiga kо‘proq kapital talab qilishini kutgan edi. Natija buning qarama-qarshisi bо‘lib chiqdi: AQSH importining kapital sig‘imliligi uning eksporti kapital sig‘imliligidan 30 foizga kо‘p chiqdi, bu esa AQSH kapital syerob bо‘lgan mamlakat emas, balki myehnat syerob mamlakat ekanligidan dalolat byerardi, ushbu holat mavjud tasavvurlarga umuman mos kyelmas edi.