O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Shumer shahar-davlatlarining siyosiy tarixi 
Er. avv. III ming yillik boshlaridan shumerlar 
jezni o’zlashtira boshladilar. Shu davrdan arxeologlar
ilk sulola davrini (er. avv. 3000-2300-yillar atrofi) 
belgilaydilar. Shumer an’anasi esa mamlakat tarixini 
qaysidir “to’fon”gacha va “ to’fondan” keyingi davrga 
bo’ladi. Haqiqatdan ham er. avv. 2900-yillar atrofida 
Quyi Mesopotamiyani qazishmalariga ko’ra “to’fon” 
bo’lgan.

---

184 
Shumer tarixi u yoki bu markazning siyosiy 
yetakchiligiga qarab er. avv. III ming yillikning 
birinchi yarmida ilk sulola davrini tashkil qilgan uch
bosqichga bo’lish qabul qilingan. 
Bu davrda Kish shahri yuksalib I Kish sulolasi
hukmronlik qiladi. Uning hokimlari orasida shumer 
afsonalari qahramonlaridan biri Etana ko’zga 
tashlanadi. Kishining qudrati juda uzoq vaqt xotirada 
qolib keyinchalik ko’p hokimlar «Kish lugali» 
unvonga ega bo’lishga harakat qilganlar, bu 
unvonning egasi lugal-“yetakchi” bo’lgan. Kishning 
hokimlaridan biri Etana (er. avv. XXVIII asr) 
to`g`risida epik rivoyat shakllanib, rivoyatda u ilohiy 
burgutda o`zi uchun “tug`ilish maysasi”ga ega bo`lish 
va voris merosxo`r olish uchun osmonga xudolar 
oldiga ko`tariladi hikoya qilinadi.
Kishning zaiflashuvi Urukning yuksalishi bilan 
boshlangan. 
Er. avv. 2600-yillar atrofida Kish 
shahrining podshosi Aggi, Uruk shahrining podshosi 
Gilgamesh (mashhur doston qahramoni) tomonidan 
taxtdan tushiriladi. Gilgamesh butun Shumerni 
birlashtiradi. Rivoyatlarga ko’ra u xudoning o’g’li 
bo’lib, o’limidan keyin xudo deb ulug’langan. 
Ilk sulola davrining uchinchi bosqichida er. avv. 
2550-yillar atrofida Urukni yetakchiligi o`rniga 
o`zining shaxta sog`onalari bilan ma`lum bo`lgan Ur 
sulolasi keladi. Ur shahri janubiy Mesopotamiyada 
yetakchilik qila boshlaydi. Ur shahrida podsho 

---

185 
hokimiyati kuchayadi, hukmdorlar uchun hashamatli 
sog`onalar qurila boshlaydi. Vaqt o’tishi bilan 
ziddiyatlar kuchayib, Ur zaiflashib qo’shni Lagash 
shahri kuchayib ketadi. Lagash deyarli barcha 
Shumer shaharlarini bo`ysundiradi, Elam ustidan 
g`alaba qiladi. Er. avv. XXIV asrda Lagashda ensi 
hokimiyati kuchayadi va u Lagash bosh xudosi 
Ningirsunning bosh kohini bo’ladi. Uning hokimiyati 
urug’chilik munosabatlarini yemirilishi, savdo-
hunarmandchilikni rivojlanishi natijasida shahar 
aholisini turli tabaqalari tomonidan qo’llab-
quvvatlanadi.
Ibodatxona xo’jaliklariga ham soliq solinadi, 
hunarmand, jamoachilardan turli majburiyatlarni 
o’tash talab qilinadi. Daromad solig’i ko’payadi. 
Lagashda ijtimoiy ziddiyat kuchayadi. Yangi «ensi» 
Urukagina ijtimoiy ziddiyatlarni bo`shashtirish uchun
islohot o’tkazadi. Oliy kohinlar soliqlardan ozod
qilinadi, ibodatxonalarning qaram kishilarga natural 
mahsulot to`lovi miqdori oshirilib, ularning huquqlari 
kafolatlanadi. Aholidan olinadigan soliq-to’lovlar bir 
qadar kamaytiriladi. Urukagina «Lugal» unvonini 
qabul qiladi. Ammo ichki ziddiyatlar Lagashni 
zaiflashtiradi. Lagashning ichki qiyinchiliklaridan 
foydalangan Umma shahri podshosi Lugalzagissi er. 
avv. XXIV asr oxirida Lagashni bosib olib, butun 
Shumerda chorak asr yetakchilik mavqeiga ega 
bo’ladi. Umma shahar-davlati hududi O`rtayer 

---

186 
dengizidan Fors qo`ltig`igacha (shumercha “Yuqori 
dengizdan to quyi dengizgacha”) cho`zilib ketgan.