|
Dominat davrida imperiya
235 yilda navbatdagi imperator Aleksandr Sever
o’ldirilishi bilan hokimiyat uchun turli da’vogarlar
o’rtasida kurash boshlanib, bu siyosiy tushkunlik
yarim asr davom etdi. Oddiy jangchilar ichida ham
imperatorlikka da’vogarlar chiqdi. Jangchi
imperatorlar bir -birlarini tez- tez almashtirdilar.
Odatda ularning barchasi o’ldirilar edi. 284-yil kuzida
tarixda Diokletian nomi bilan kirgan illiriyalik 39-
yoshli Diokl (284-305-yillar) imperator deb e’lon
qilindi. Diokletianning hukmronligi boshlanishi bilan
so’ngi Rim imperiyasining davri yoki Dominat (284-
476-yillar) davri boshlandi. Ozod qo’yilgan qulning
874
o’g’li tegishli ma’lumot olmagan, lekin aqlli va
shafqatsiz bo’lgan imperator Gay Avreliy Valeriy
Diokletian hukmronligi vaqtida “Dominat” (latincha
Dominus “janob”, “xo’jayin”) nomini olgan siyosiy
tizimning asoslari yaratildi. Diokletian davrida
imperator hokimiyati mutlaq, cheklanmagan
xususiyatga ega bo’ldi; imperator-“xo’jayin va xudo”-
beso’naqay harbiy byurokratik boshqaruv mashinasini
boshqardi. Imperator o’z fuqarolari hayoti va mulkiga
egalik qildi. Prinsipat davridan qolgan respublika
muassasalari endilikda tugatildi. Senat bor yo’g’i Rim
shahar kengashiga aylandi. Saroyda sharq an’analari
kiritildi.
Diokletian yirik tashkilotchi va hgushyor
siyosatchi bo’lgani uchun bir qator provinsiyalarni
separat kayfiyatlarini hisobga olgan holda imperiyani
4 qismga bo’ldi va o’ziga uch yordamchi
(tetrarxiya)ni belgiladi. Bundan tashqari imperiya 101
provinsiyaga bo’linib, bir necha provinsiyalar yana
kattaroq ma’muriy birlik Dioses (jami 12 dioses)ga
birlashtirildi.
Diokletian imperiyani siyosiy ahvolini nisbatan
barqaror holatga keltirib, iqtisodiyot va moliyani
sog’lomlashtirishga qaratilgan qator tadbirlarni
amalga oshirdi. Pul muomulasi unifikatsiya qilindi,
provinsiyalarda pul zarb qilish taqiqlandi va 286-yilda
to’la qonli tilla, kumush va mis tangalar zarb qilina
boshlandi. Soliq tizimi ham isloh qilindi, ilgari
875
soliqlar pul bilan emas mahsulot bilan ko’proq olinar
edi. Imperator soliqqa tortish tizimini unifikatsiya
qildi, 289-290-yillar imperiya aholisi yalpi ro’yhatdan
o’tkarildi. Ro’yxatga olish har 15 yilda bir marta
takrorlanishi kerak edi, soliq kvotalari 5 yilda bir
marta qayta ko’rilar edi. Ekin yerlari va yaylov
o’tloqlar kadastri tuzilgan edi. Qishloq aholisi ekin
yeri, yaylovlar sifati, chorva va boshqa mulkka qarab
yer solig’i to’lar edi. Hunarmand-savdogarlar esa
qator soliqlarni to’lar edilar.
Diokletian juda ko’p inshootlarni qurdi. Saroylar,
tsirk, Rimda termalar, Illiriyadagi Salona shahrida
(Hozirgi Bosniyadagi Split)gi ulkan saroy ansambli
bunyod qilindi. Diokletianning eng oxirgi
tadbirlaridan biri nasroniylik dinini taqib qildi. 303-
304-yillarda keksa va kasal Diokletian yordamchisi
Galeriy tazyiqi ostida nasroniylarga qarshi o’zini 4
ediktini e’lon qildi.
Rim imperiyasi g’arbiy va sharqiy qismlarga
bo’lindi. Italiya shuningdek imperiya markazi sifatida
imtiyozini to’la yo’qotdi.
Agar II asr boshlari Trayan davri
provinsiyalarining soni 45 ta bo’lsa, endilikda eski
bepoyon provinsiyalarning bo’lish yo’li bilan ularning
soni 108 taga etdi. Diokletian markazi Nikomediya
bo’lgan imperiyaning sharqiy qismini boshqardi.
Markazi Mediolon (Milan, Shimoliy Italiya) bo’lgan
g’arbiy qismini Maksimian boshqaruviga topshirdi.
876
Diokletian va Maksimian “Avgust” unvonini olib,
o’zlariga yordamchi olib, ularga “Tsezar” unvonini
berdilar. Tsezarlar avgustlarning avlodi hisoblangan
Diokletianning fikricha bunday tartib imperiya
birligini saqlashga yordam berishi, viloyatlarda
xokimiyatning zo’rayonlik bilan tortib olinish
imkoniyatiga yo’l qo’ymasligi va shuningdek Rim
davlat chegaralarini qo’riqlashni osonlashtirishi lozim
bo’lgan. German qabilalarining Rim hududiga doimiy
ravishda bostirib kirishi harbiy islohot o’tkazishga
majbur qildi.
Qo’shinning soni ko’paytirildi. Endilikda yirik
yer egalari kolonlar va ozod qo’yilgan qullardan
jangchilar berishga majbur edilar. Harbiy xizmatga
german qabilalarining qismlari-federatlar qabul qilina
boshlandi. Bundan tashqari qo’shinni tezkor harakat
qilishini ta’minlash uchun chegara qo’shinlari va
harakatdagi qo’shinlarga bo’lindi. Chegara qo’shinlari
imperiyaning mustahkamlangan qal’alari va
chegaralarida joylashtirildi. Harakatdagi yoki
zahiradagi qo’shin urush havfi bo’lgan chegara
hududiga yuborish uchun javgovor holatda saqlab
turildi. Davlat hokimyati narx-navo va ish haqining
o’sishi ustidan qat’iy nazorat o’rnatdi. Bir vaqtning
o’zida soliq va pul islohotlari o’tkazildi va natijada
ijtimoiy-iqtisodiy tushkunlik vaqtinchalik bartaraf
etildi. III asr oxiri IV asr boshlarida o’tkazilgan
ma’muriy-harbiy va iqtisodiy islohotlar ulkan Rim
877
davlatini umrini yuz yildan ko’proq vaqtga
ouzaytirdi..
Do'stlaringiz bilan baham: |
