O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Ijtimoiy iqtisodiy hayot 
II asr Rim imperiyasining “oltin davri” 
hisoblanadi. Bu vaqtda imperiya eng katta hududga 
ega edi. Uning chegaralari shimolda Shotlandiyadan 
janubga Nil ostonalarigacha, g’arbdan Atlantika 
qirg’oqlaridan sharqda fors qo’ltig’igacha cho’zilgan 
edi. Quldorlik tizimi o’z taraqqiyotining yuqori 
cho’qqisiga chiqdi. Ko’p quldorlik xo’jaliklari bozor 
uchun mahsulot ishlab chiqarishga o’tdi. Qullarga 
nisbatan shafqatsiz zulm kuchayib ketdi.
Bu davrda provinsiyalarning iqtisodiyoti va bu 
yerdagi shahar hayoti o’z taraqqiyotida yuqori 
bosqichga ko’tarildi. Eramizning I-II asrlarida 

---

854 
o’rtayerdengizi hududidagi barcha xalqlar tarixda 
birinchi bor yagona ulkan davlat Rim imperiyasi 
tarkibiga kirdilar. Rim provinsiyasiga aylantirilgan 
alohida davlatlar o’rtasidagi chegaralar tugatildi. Pul 
tizimlari ma’lum darajada unifikatsiya qilindi. 
Urushlar va dengiz qaroqchiligi tugatildi. Rim 
imperiyasidagi xalqlar ijtimoiy iqtisodiy 
taraqqiyotining turli darajalarida yashar edilar. Misr, 
Suriya, kichik Osiyo, Bolqon va Makedoniya iqtisodiy 
va madaniy taraqqiyotining yuqori darajasiga 
erishdilar. Pireney yarim orolidagi va Galliyadagi 
iberlar, kel’tlar, shimoliy Afrikadagi numidiyaliklar, 
liviyaliklar, dunay bo’yidagi pannonlar, illiriyaliklar, 
mezlar hali arxaik davrning so’ngi bosqichida edilar.
Rim istilolariga qadar g’arbiy provinsiyalarda 
qishloq xo’jaligi qoloq bo’lib, asosan g’alla ekilgan. 
Erga ishlov berish ibtidoiy holatda edi. Apennin yarim 
oroli axolisi qishloq xo’jaligining rivojlangan shaklini 
g’arbiy provinsiyalarga olib kirdilar. 
Gall vinolari, ispan zaytun moyi, Italiya va Yunon 
navlari bilan raqobat qila boshladi. Imperiya hududida 
quldorlik xo’jaligi tez rivojlandi. O’rta va yirik quldor 
xo’jaliklari (villa) yetakchi o’ringa chiqdi. Quldorlik 
xo’jaliklarida qul mehnatidan keng foydalanildi. 
Barcha provintsiyalarda imperator er egaligi keng 
tarqaldi. Eramizning II asrida imperator yerlari va 
xususiy katta latufundiyalar yetakchi yer egaligi shakli 
edi. G’arbiy provinsiyalarda o’rta quldor pomest’elari, 

---

855 
mayda yer egaligi keng tarqaldi. Ayniqsa kichik yer 
egaligi Pannoniya, Dalmatsiya, Meziya, Frakiya va 
Fokeyada keng tarqaldi. 
Afrika provinsiyalarida quldorlik xo’jaliklarida 
asosiy ishchi kuchi qullar mehnati keng tarqaldi. Misr 
imperiyaning g’alla ombori edi. Quldorlik 
latifundiyalari Galliya va Ispaniyada keng tarqalgan 
bir paytda Ispaniya va Afrikaning sharqiy 
provinsiyalarida kolonlar mehnatiga asoslangan 
latifundiyalar keng tarqaldi. Qullarga ish qurollari va 
chek yerlar ajratib berila boshlandi. Lekin qul 
xo’jayinning mulki bo’lib qolaverdi. Qulni mulk 
(pekuliy) bilan ta’minlash er. avv. III asrdayoq 
ma’lum edi. Endilikda bu odatdagi hol bo’lib qoldi. 
Qul pekuliydan foydalangan holda o’ziga o’rinbosar 
sotib olishi mumkin edi. Qaysiki o’rinbosar qul uning 
xo’jayiniga ishlab berishi kerak edi. Ozod qo’yilgan 
qullar ko’p hollarda tadbirkorlik bilan shug’ullanib, 
juda ko’p boylik to’plar edilar. O’z xo’jayinlariga 
zarurat tug’ilganda turli xil xizmatlarni ko’rsatar 
edilar. Misol uchun Diktator Sullaning erkin qo’yilgan 
quli Xirosogon Rim davlatidagi eng qudratli 
kishilardan biri bo’lib, hatto uning oldida senatorlar 
ham titrab qaltirar edi. Ammo ko’pchilik ozod 
qo’yilgan qullar o’rta darajadagi mulkka ega bo’lib, 
hunarmandchilik va savdogarlik bilan shug’ullanar 
hamda oshxonalarning egalari edilar. Quldor 

---

856 
latifundistlar o’z yerlarini chek yerlarga bo’lib, 
kolonlarga ijaraga berdilar. 
Eramizning II asrida kolonlar bug’doyni, tariq, 
zaytun moyini 1/3 qismini, quldorga berishi kerak edi. 
Bundan tashqari kolon quldorni yerida bir necha kun 
ishlab berishi kerak edi.
Yerga ishlash takomillashdi, g’alla va boshqa 
ekinlarning yangi navlari, o’g’itning yangi navlari 
joriy qilina boshlandi. Qishloq xo’jaligi takomillashdi, 
g’alla latifuniyalarida g’allani yig’adigan mexanizm, 
g’ildirakli plug, suv tegirmoni kashf etildi. 
Provinsiyalarda shaharlar va shahar aholisining o’sishi 
qishloq xo’jalik maxsulotlarining Italiya va 
imperiyaning boshqa viloyatlariga chiqarish 
imkoniyatining paydo bo’lishi, provinsiya qishloq 
xo’jaligida erdan unumli foydalanish va tovar 
xo’jaligini kirib kelishi uchun shart – sharoit yaratdi. 
Quldor xo’jaligi endilikda bozor bilan bog’landi. 
Qishloq xo’jaligida tovar munosabatlarining 
rivojlanishi latifundiyalarda hunarmandchilikni 
vujudga keltirdi. Latifundiyalar egalari kulolchilik, 
to’quvchilik, duradgorlik, oshpazlik kabi 
hunarmandchilik ustaxonalarini ochdilar. Ba’zi gall 
latifundiyalarida shaxtalardan temir rudasi qazib 
olinib, metall ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. 
Eramizning I asrlarida qishloq xo’jaligi bilan birga 
hunarmandchilik va savdo keng rivojlandi. Rim 
hunarmandchiligi uchun Ispaniyadagi qo’rg’oshin va 

---

857 
mis konlari, Galliyaning temir va qalay konlari, 
Norika, Dalmatsiya, Klikiya va Kappadokiyaning boy 
temir konlari xom ashyoni etkazib berib turar edi. 
Ayniqsa temir rudasini qazib chiqarilishi keng yo’lga 
qo’yildi. 
Temir rudasi Norika va Dalmatsiya, Galliya va 
Ispaniya, Kappadokiya va sharqda qazib chiqarildi. 
Barcha konlar imperatorning mulklari bo’lib, 
ko’pincha ijaraga berilar edi. Hunarmandchilikning 
rivojlanishi qul mehnatidan keng foydalanish 
imkoniyatini berdi. Agar o’tgan asrlarda 
hunarmandchilik ustaxonalarida ishlagan qullar soni 
10 tagacha bo’lsa, eramizning II asrida ularning soni 
50 taga etdi. 
Hunarmandchilik ustaxonasining kengayishi, 
mexnat taqsimotining o’sishi uning iqtisoslashuvini 
o’sishiga olib keldi. Ammo hunarmandchilikda erkin 
mexnat etakchi rol o’ynar edi. Tog’ kon ishlarida, 
qurilish, tosh konlari, marmar konlarida qul 
mehnatidan keng foydalanilar edi. Ustaxonalarda eng 
og’ir mexnat qullar zimmasida edi. Hunarmandchilik 
taraqqiyoti oshpazlik, g’isht quydirish kabi yangi 
soxalarning paydo bo’lishiga olib keldi. Qurilishda 
betondan foydalanish keng tarqaldi. Eramizning II 
asrida provintsiyalarda hunarmandchilik ayniqasa 
yuksaldi. Agar er.avv. I, eramizning II asrlarida Italiya 
shaharlariga ko’plab sotilgan. 

---

858 
Bir qancha provintsiyalar o’z maxsulotlarini 
boshqa provintsiyalarga shuningdek Italiyaga eksport 
qila boshladilar. Ayniqsa gall shaharlari nixoyatda 
rivojlandi. Gall hunarmandlarining kanop gazlamalari, 
jun yopingichlar va kulolchilik maxsulotlari gárbiy 
provintsiyalar va Italiyada keng tarqaldi. Suriya 
shaharlari esa zarbof gazlamalar, zargarlik buyumlari, 
rangli shisha va gazlamalarni ishlab chiqaradigan 
asosiy markazlarga aylandilar.
Eramizning II asrida hunarmandchilik markazlari 
yarim oroldan Shimoliy Italiyaga koçhdi. Puteola, 
Kapuya, Arretsiya kabi anánaviy hunarmandchilik 
markazlari tushkunlikka uchradi. Ularning o’rniga gall 
provintsiyalariga Norika va Dalmatsiyaning temir 
konlariga yaqin Milan, Akvileya va boshqa 
hunarmandchilik markazlari vujudga keldi. Ayniqsa 
Akvileya shahri metall buyumlar va qurol – yarog’, 
shisha, zargarlik buyumlari, cherepitsa ishlab 
chiqaradigan yirik hunarmandchilik markaziga 
aylandi. 
Eramizning I-II asrlarida barcha provintsiyalarda 
savdo aloqalari keng rivojlandi. Italiya savdogarlari 
Ispaniya, Suriya, Dakiya, Misr, Mavritaniya va 
Britaniyaga kirib bordilar. Gall kema egalari, 
savdogarlari Italiya, Reyn viloyatlari va ispan 
provintsiyalari bilan faol savdo qildilar. Pal’mira 
savdogarlari Dakiya va Misrga kirib bordilar. 

---

859 
Shaharlarda ko’plab savdo do’konlari va 
omborxonalar qurila boshlandi. 
Eramizning II asrida Rimda ulkan besh qavatli 
Trayan bozori qurildi. Savdo – sotiqning rivojlanishi 
provintsiyani maxsulot ishlab chiqarishini 
ixtisoslashuviga olib keldi. Ispaniya zaytun moyi va 
vino, Galliya vino, shisha idishlari, jun maxsulotlari, 
Misr g’alla, papirus, granit, shisha buyumlari, Suriya 
vino, zarbob gazlamalar va zeb – ziynat buyumlari 
ishlab chiqarishga ixtisoslashgan edi. 
Savdogarlar, xunarmandlar kollegiyalarga 
birlashdilar. Savdo taraqqiyoti sarroflik va sudxurlikni 
rivojlanishiga turtki bo’ldi. Tashqi savdo rimliklar 
uchu foydali edi. Rim imperiyasi qora dengiz 
hududlari, sharqiy Yevropa , Eron , O’rta Osiyo va 
Hindiston bilan muntazam savdo aloqalarini o’rnatdi. 
Eramizning II asrida Sharqdan 3 savdo yo’li O’rta 
Er dengizi qirg’oqlariga borar edi. Petra- 
Transiordaniya- Damashq- O’rtayerdengizi, Frot –
Palmira-Damashq-O’rtayerdengizi, 
Hindiston- 
Arabiston-Iskandariya. Afrika provinsiyalaridan Rim 
savdogarlari Efiopiya, Mavritaniya va hatto Markaziy 
Afrikagacha kirib bordilar. 
Imperiya davrida yangi tanga “aureus” zarb qilina 
boshlandi. O’ng tomonida xukmdor imperator tasviri 
tushirilgan edi. Rim tilla tangasi yuqori baholanar edi. 
Ko’p tarqalgan Rim tangalaridan biri-kumush denariy 
edi. Eramizning I asrida u sof kumushdan,

---

860 
eramizning II asrining oxiridan esa mis qo’shib, 
tarkibida 50% kumush bilan zarb qilina boshlandi. 
Mis tanga asosan mahalliy muomilada foydalanilar 
edi. Mayda savdoda asosan mis tanga- sestertsiy 
(4ass) va dupandiy (2ass) ishlatilar edi. 
Eramizning I-II asrlarida Rim jamiyati quldorlik 
jamiyati edi. Uning asosiy qatlamlari qullar va 
quldorlar bo’lib, ulardan tashqari mayda ishlab 
chiqaruvchilar, kichik chek erlarning egalari yoki 
ijarachilar kichik hunarmandchilik ustaxonalari 
egalari, mayda savdogarlardan iborat edi. 
Tabaqalar o’rtasida kuchli ijtimoiy ziddiyatlar 
mavjud edi. Jamiyatda asosiy ishlab chiqaruvchi 
kuchlar qullar edi. Eramizning I-II asrlarigacha 
quldorlik xo’jaliklarida qullarga bo’lgan ehtiyoj 
urushlar natijasida qondirilgan edi. Eramizning II 
asrida istilochilik urushlarining nixoyasiga etishi 
qullar oqimining Rimga kelishini keskin kamaytirdi. 
Lekin quldorlik xo’jaliklarida qul mexnatiga ehtiyoj 
juda kuchli edi. Bu xollar qullar narxining keskin 
o’sishiga olib keldi. 
Qul mehnatini unumdorligi manfaatdor quldorlar 
qullarning maishiy sharoitini o’zgartirishga majbur 
bo’ldilar. Qishloq pomestiylari va shaharlarda qul 
cho’rilar soni o’sib bordi, qullarga oila qurishga ruxsat 
berildi, va ular rag’batlantirildi. 
Qullikda tug’ilgan bolalar (Ularni vernlar deb 
atashgan) biror bir hunarga o’rgatilgan bo’lib, qul 

---

861 
bozorlarida yuqori boholanar edi. Qullarni oila 
qurishini rag’batlantirgan quldorlar qul oilasi uchun 
chek er, mexnat quroli, kulba, kichikroq dukon, bir 
necha qora mol ajratar edilar. 
Quldor tomonidan ajratilgan bunday mulk 
“pekuliy” deb atalgan. Eramizning I-II asrlarida 
pekuliy keng tarqaldi. Quldor sovg’a qilgan yerini 
istalgan paytida tortib olishi mumkin edi. Qullarning 
huquqiy holati ham o’zgardi. Imperator Adrian 
qullarni sababsiz o’ldirishni taqiqladi. Eramizning II 
asrida yerni ijaraga berish va kolonat keng tarqaldi. 
Kolon huquqiy jihatdan erkin kishi bo’lib, yer 
egasidan shartnoma muddati tugagandan so’ng ketishi 
mumkin edi. Shartnoma odatda 5 yil muddatga tuzilar 
edi. Kolon 5 yil davomida qarz va boshqa turli 
majburiyatlat turi bilan o’ralib, huquqiy jihatdan o’z 
yeridan ketishi mumkin emas edi. U noiloj bu yerda 
uzoq muddat ishlar edi. Erkin, o’z yerini yo’qotgan 
dehqon, batrak va erkin qo’yilgan qul, yerni ishlashga 
qaytgan shahar plebeyi kolonga aylanishi mumkin edi. 
Yerga biriktirilgan qullar ham kolonga aylanar edilar. 
Kolonatni yana bir manbasi chegara provinsiyalarda 
asir olingan yerga joylashtirilgan varvarlar edi.