Өзбектан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги

14-tema. Kompyuter grafikası haqqında baslanǵısh maǵlıwmatlar
Kompyuter grafikasınıń tiykarları. Kompyuter grafikasınıń tiykarǵı máseleleri. Kompyuter grafikasınıń túrleri. Grafik formatlar. Reń modelleri.
Kompyuter grafikası úsh túrge bólinedi: rastli grafika,vektorlı grafika hám Fraktalliq grafika. Olar bir- birinen monıtor ekranında suwretleniwi hám qaǵazda basıp shıǵarılıwı menen parıq etedi.
Rastli grafika. Rastli grafikada suwret noqatlar (qag'azda), pikseller (noqatlar ekranda, sonday dep ataladı) járdeminde payda etiledi.Tuwrısında, noqatlar sanı qansha kóp bolsa(olar tıǵız etip jaylastırılsa), oǵan tiykarlanǵan súwret, forma, grafik ham taǵı basqalar sonsha,anıq kórinip turadı. Sonliqtan ekrannıń ruxsat etiw qábiliyeti túsinigi kiritilgen bolıp, ol jaǵdayda gorizontal hám vertikal jónelislerdegi noqatlar sanı za’ru’rli áhmiyetke iye hám ol ekrannıń ruxsat etiw múmkinshiligi dep ataladı. Ádette, bunday kórsetkish 640x480, 800x600, 1024x768 yamasa bulardan joqarı piksellerde beriledi. Suwret ólshemi ruxsat etiw qábilyeti menen baylanıslı. Bul parametr dpi (dots per inch-noqatlar sanı qısıqlıǵı) menen ólshenedi. Ekran dioganali 15 dyumli (1dyum=2, 54 sm) monıtorda suwret ólshemi 28x21 smdi shólkemlestiredi. Bunı esapqa alsaq, 800x600 pikselli monıtor ekranınıń súwretlew qábileti 72 dpi ǵa teń boladı. Demek, kompyuter yadındaǵı reńli suwret kóp orin iyelewin túsiniw qıyın emes. Mısal ushın10x15 sm li súwret shama menen 1000x1500 piksellerden ibarat boladı.
Eger hár bir reńli noqattı súwretlew ushın 3 bayt yad isletiliwin esapqa alsaq, bir ortasha shamadaǵı súwrettiń ózi yadta shama menen 4mln. Bayt kólem orindi iyeleydi. Bunday maǵlıwmat, atap aytqanda, Internet betlerin jaratıwda itibarǵa alınıwı kerek. Sol sebepli házirgi kúnde jaqsı multimedia programmaların, videorolikti jaratıw ushın operativ yadı 128 Mbayttan kem bolmaǵan hám uqsas túrde, tezligi úlken bolǵan kompyuterlerden paydalanıw maqsetke muwapıq.
Sonday eken, rastrli grafika menen islew ushın joqarı ónimli kompyuter talap etiledi.
Rastrli grafikanıń kemshiligi sıpatında sonı aytiw múmkin, suwretti masshtablastiriw (úlkenlestiriw, kishireytiriw) processi nátiyjesinde noqatlar ólshemi úlkenlesiwi menen suwret anıqlıǵı jamanlasiwi múmkin hám hátteki, suwret tanip bolmaytuǵin dárejede ózgeriwimúmkin.
Rastrli grafika electron (multimedia) hám baspa túrde baspalawda keń qollanıladı. Baspalarda hár qıylı illyustratciyalardi jaratıwda, ádette, skaner arqalı alınǵan cifrlı foto yamasa videokamera (házirde bunday fotoapparat hám videokameralar keń tarqalǵan) yamasa súwretshi, proektlewshi tárepinen tayarlanģan suwretlerden paydalanıladı. Sol sebepli rastrli grafikada analiz etiwshi programma qurallarınan keń paydalanıladı. Bul programmalar, ádette, suwretlerdiń anıǵiraq kóriniste bolıwın támiyinleydi.
Vektorlı grafika. Vektorlı grafikada suwrettiń tiykarǵı elementi sıpatında sızıq qarastiriladi.
Sızıq sıpatında tuwrı sızıq yamasa iymek sızıq alınıwı múmkin. Rastrli grafikada bunday sızıqlar noqatlar (pikseller) járdeminde jaratılsa, vektorlı grafikada suwretlerdi jaratıwda noqatqa qaraǵanda ulıwmaliq túrde sızıqlardan paydalanıladı hám sonıń nátiyjesinde suwretler anıqlaw ko'riniste boladı.
Vektorlı grafikanıń qolayli tárepi suwrettiń yadta kemirek orin alıwı bolıp tabıladı, sebebi bunday jaǵdayda yadta orin sızıq o'lshemine baylanıslı bolmaǵan túrde boladı. Sebebi yadta sızıqtıń ózi emes, al onı ańlatiwshı formula yamasa parametrler saqlanıwinda bolıp tabıladı. Vektorli grafikanıń qálegen suwreti sızıqlardan dúziledi hám ápiwayı sızıqlardan quramalıları payda etiledi. Kóbinese vektorlı grafika ob'ektke mólsherlengen grafigi dep te ataladi. Sebebi bunda, mısalı,úshmúyeshlik payda etiw ushın 3 dana sızıq (kesindi) den paydalanılsa, piramida payda etiw ushın onı úshmúyeshlikten paydalanip ǵana payda etiw múmkin. Vektorlı grafikanı esaplanatuǵın grafika dep te ataladi, sebebi suwretti(ob'ektti) ekranǵa shıǵarıwdan aldın onıń koordinataları esaplanadı hám sáykes noqatlar payda etiledi.
Vektorlı grafikanıń matematikalıq tiykarın geometriyalıq figuralardiń qásiyetlerin úyreniw quraydı. Soni aytıw kerek, noqat tegisliginde 2 dana (x,y) koordinatası menen, tuwrı sızıq onıń kanonikaliq kórinisi y=kx+b (bunda k hám b qálegen sanlar) de, kesindi bolsa sáykes túrde baslanǵısh hám sońǵı noqatın beriw menen suwretlenedi. Iymek sızıqlar da sáykes túrde óz teńlemelerine iye.
Vektorlı grafika tiykarınan illyustratciyalar jaratıw ushın baģdarlanģan bolıp tabıladı. Vektorlı grafika reklama agentliklerinde, proyektlestiriw byurolarinda, baspalarında hám basqa orınlarda keń qollanıladı.
Vektorli grafika menen isleytuǵın programmalarǵa missal sıpatında Adobe Illustrator 7.0, Macromedia Freehand 8. 0 hám Corel Draw lardi keltiriw múmkin.
Fraktalliq grafika. Fraktalliq grafika da esaplanıwshı grafika bolıp, onıń vector grafikadan ayırmashılıǵı sonda, ol jaǵdayda hesh qanday obektler kompyuter yadında saqlanbaydi. Sebebi suwretler teńlemeler yamasa olardıń sistemaları da payda etiledi. Sol sebepli de yadta teńlemeler ǵana saqlanadı. Teńlemelerge tiyisli parametrlerdiń ózgertiliwi nátiyjesinde hár qıylı suwretler payda etiledi.
Fraktalliq grafika matematikalıq esaplawlar tiykarında suwretlerdi avtomatik jaratıw ushın qollanıladı. Sol sebepli de onıń tiykari sıpatında súwret, forma, suwret payda etiwdiń programmalastırıw usılı saylanǵan boladi.
Bul grafika, ádette, hár qıylı processlerdi modellestiriw, analiz etiw, hár qıylı qızıqtiriwshi programmalar jaratıwda keń qollanıladı.
Kompyuter grafikasınıń tómendegi gruppaların ajıratıp kórsetiw múmkin:
• kommerciyaģa tiyisli
• prezentaciyaģa tiyisli
• injenerlikke tiyisli
• ilmiy
• kórgizbeli
• animatciyaliq
Kommerciyaģa tiyisli grafika electron kestelerde yamasa berilgenler bazasındaǵı informaciyalardı sáwlelendiriw ushın xızmet etedi. Bul informaciyalar ShEEM monıtor ekranıda grafikaliq, gistogramma, diagramma hám qálegen basqa kórinislerde sáwlelendiriliwi múmkin. Bunda grafikler tekst túsinikleri hám belgili orınlarda shártli belgili túsinikler menen támiyinlenedi.
Kommerciya grafikasına tiyisli bolǵan ámeliy programmalar paketi suwretti ekranda demde hám qolay ańlatıwǵa qaratılǵan, sebebi kommerciyanıń tiykarǵı maqseti informaciyalardı qayta islew processindegi o'zgerislerdi demde talqılap, tiyisli qararlar qabıllawdan ibarat bolip esaplanadi. Qiyalda sawlelendiriwdi jáne de asırıw ushın usı paketlerde suwretti hár qıylı grafika formasında súwretlew múmkinshiligi kiritilgen. Bul bolsa óz gezeginde barlıq túrdegi suwretlerdi ekranda birge kórip, analiz etiw múmkinshiligin asıradı. Bul paketlerdiń eń áhmiyetli tárepi sonda, olar suwretlerdi hár qıylı formada beriwden tısqarı sáwlelendirilgen grafikalardı analiz etiw múmkinshiligin da beredi. Sol sebepli bul paketlerge hár qıylı matematikalıq analiz usılları, atap aytqanda statistikalıq analiz, itimallar teoriyası, ekonomikalıq processler boljawı sıyaqlı usıllar kiritilgen bolip, olar berilgen informaciya kompleksin analiz etiw imkaniyatın beredi.
Kórsetiw grafikası -tekst, sxema, eskiz sıyaqlı hújjetlerdi mashinalıq suwretin payda etıp onı kórsetiwge tayarlaw ushın xızmet etedi. Bul jerde eń tiykarǵı wazıypa–joqarı sapalı hám shıraylı kórinistegi suwretler payda etiwden ibarat. Bul túrdegi grafikalardıń eń ábzal tárepi sonda, ondaǵı suwretler kompleksi hám kórinisin demde ózgertiw múmkin.
Injenerlik grafikası-bunday grafika sızılmashılıq, proektlew hám konstruktorlıq jumısların avtomatlastırıwda keń qollanıladı. Injenerlik grafikası analiz, sintez, modellestiriw, sızılmashılıq, basqarıw hám sol sıyaqlı proyektlestiriw jumısların avtomatlastiriwdiń hámme basqıshların óz ishine aladı.
Ilimiy grafika-ilimiy izertlewler ushın xızmet etedi hám geografiyalıq, fizikalıq, biologiyalıq hám basqa processlerdi izertlewde qollanıladı. Ilimiy grafikanıń eń tiykarǵı maqseti ilimiy izertlewlerde payda bolatuǵın informaciyalardı vizuallastırıw-kózge kórinetuǵın formada ańlatıw bolıp tabıladı. Ásirese bul jónelis atom energiyası dereklerin izertlewde, kosmanavtika, samolyotsazlıqta, geografiyada hám okeanologiyada-úlken bolǵan, tez keshetuǵın processlerdi úyreniwde júdá keń qollanıladı. Sonıń menen birge, ilimiy izertlewler nátiyjelerin kerekli formada diagrammalar, kartalar, kesteler hám hár qıylı matematikalıq formulalar formasın da súwretlewde isletiliwi múmkin.
Kórgezbeli grafika-kórsetiw hám kommerciya grafikalarınıń rawajlanıwı bolıp, sol eki grafika múmkinshilikleriniń jıyındısı integratciyasın quraydı. Bul grafika ayırım grafikaların slaydlar izbe-izliginen ibarat slayd film etip jaratıp, keyininen onı belgili waqıt ishinde ekranda izbe-iz kórgezbe formasında kórsetip beredi. Hár bir slaydtıń ekrandaǵı suwreti dawıs hám visual effektler menen qosıp alıp barıliwi múmkin. Bunnan basqa, tayar grafiktı redaktorlaw múmkinshiligi de bar.
Animatciyaliq grafika-reń menen islewdegi tabıslardı injenerlik grafikasındaǵı úsh ólshewli ob'ektlerdi modellestiriwdegi tabıslar menen(mısalı reklama daǵazaları hám telekórsetiwdegi bir suwretti ishine ekinshisin kirgiziw) qosıp sáykeslestırılǵen.
Mashina grafikası-bul kompyuter járdeminde ob'ekt formaları, onıń modelin jaratıw hám saqlaw ushın xızmet etiwshi kompyuter grafikasınıń bir bólimi bolip esaplanadi. Kompyuterde hár qıylı grafikaliq suwretlerdi payda etiw múmkin, biraq olar bir-birinen parıq etedi, sebebi házirgi zaman kompyuterleri ótken ásirdiń 90-jıllardaǵı sistemalarǵa salıstırǵanda sırtqı kórinislerdi anıq súwretlew múmkinshiligine iye bolǵan hám arnawlı programma menen keńeytirilgen sistemalar jaratıldı. Interaktiv grafika-bul mashina grafikasi esaplanadi.
Interaktiv garafika- kompyuter grafikasınıń eń tiykarǵı bólimlerinen biri bolıp, bul jaǵdayda paydalanıwshı suwretti dinamikalıq basqarıw múmkinshiligine iye boladı yaǵnıy suwrettiń forması, ólshemleri hám monıtor maydanıdaǵı reńlerdi óz-ara tásir etiwshi úskene (klaviatura yamasa tıshqan) járdeminde basqaradi.
Kompyuter grafikasında anıq hám abstract ob'ektler suwretin jaratıw múmkin jáne bul suwretlerdi eki kóriniste baqlaw múmkin:
•Gúzetiwshi qozǵalmas bolıp aldındaǵı ob'ektti qálegeninshe aylandırıp baqlawı múmkin-bul panorama effekti;
•Ob'ekt qozǵalmas bolıp gúzetiwshi onıń átirapında aylanıp tamasha etiwi múmkin –bul kamera effekti.
Ínteraktiv grafika jaratılǵannan keyin, televidenie hám fotografiyada suwretti jaratıw hám tayarlawdaǵı eń tiykarǵı texnikalıq úskenelerden biri bolıp qaldı. Onıń jetiskenliklerinen biri sintezlengen abstrakt ob'ektlerin, suwretlerdi EHM járdeminde payda etiw bolıp tabıladı. Insan mashina grafikasınan paydalanıw waqtında júdá kóp zerigerli hám hár-túrli mayda jumıslardan (júdá kóp muǵdarda tekstli betler hám sanlı materiallardı kórip shıǵıwdan) qutıldı.
Statikalıq suwretler infomatciyalardı jetkizip beriwde jaqsı bolıwına qaramay kóp jaǵdaylarda dinamikalıq ózgeriwshi suwretler olardan joqarı turadı. Turmısta tiykarınan process waqtında ózgerip turıwshı suwretler-dinamikalıq ózgeriwsheń suwretler (dawıstan tezlikten tez ushar samolyot qanatınıń iymeyiwi yamasa insan júziniń onıń turmısı dawamında ózgerip turıwı). Dinamikalıq háreketler qozǵalmay turǵan tamashagóyge ob'ektlerdiń háreketleniwin kóriwge járdem beredi. Bunda ob'ekt bólimlerdi basqa ob'ektke jaqınlastırıw yamasa uzaqlastiriw hám ob'ekt detalların úlkenlestirip yamasa kishireytip kóriw múmkin.