O’zbekston respublikasi oliy va o’rta-maxsus ta’lim vazirligi

YUK-PORSHENLI MANOMETRLAR 

---

Yuk-porshenli manometrlarning ishlash usuli bosimni kalibrlangan yuklar bilan 
muvozanatlanishiga asoslangan. Ular yuqori bosimlarni (1000 MPa gacha) o'lchash 
uchun hamda namunaviy va nazorat asboblari sifatida ishlatiladi (aniqlik toifasi 0,02; 
0,05; 0,2). Porshenli manometrlar texnik o'lchovlarda kam ishlatiladi. 
Ishchi manometrlarni va o'lchashni tekshirish uchun mo'ljallangan yuk-porshenli 
manometrning tuzilishini ko'rib chiqamiz (43- rasm). 
Po'lat idish 14 voronka 10
 
va
 
ignali klapan orqali transformator moyi bilan 
to'ldiriladi. Tik o'rnatilgan silindr 7 ga kanal chiqarilgan bo’lib, uning ichiga yuk 
quyiladigan tarelka 5 ga silliqlangan porshen 6 o’rnatilgan. Tekshirilayotgan manometr 
4 ni o'rnatish uchun 3 va 11
 
shtutserlar mavjud. Ignali jo'mraklar 1, 2
, 
12
 
moy o'tish 
kanallarini berkitish uchun, jo'mrak 8
 
esa moyni tushirish uchun xizmat qiladi. Idish 
ichidagi ishchi bosim yuklar og'irligi 5 bilan aniqlanadi. Porshen 13 ning harakati esa 
yukli porshen 6 ning ko'tarilishiga olib keladi. 
43- rasm
. 
Yuk-porshenli manometr. 
ELEKTR MANOMETRLAR 
 
Elektr manometrlar asosan yuqori chastotali o'ta yuqori va pulsatsiyali bosimlarni 
o'lchashda qo'llaniladi. Elektr manometrlarning ishlash usuli sezgir elementning bosim 
ta'sirida elektrik xarakteristikalarining o'zgarishiga asoslangan bo'lib (44- rasm) quyidagi 
turlarga bo'linadi: 
1. P’ezoelektrik manometrlar. 
2. Induksion manometrlar. 
3. Tenzometrik manometrlar. 
4. Qarshilikli manometrlar. 
5. Sig'imli manometrlar. 
6. Induktiv manometrlar. 
P’ezoelektrik manometrlarda turli xil kristall dielektrik materiallarning 
deformatsiyalanishi natijasida ularning yuzasida elektr zaryadlari hosil bo'lishi 

---

(pezoelektrik effekt hodisasi) dan foydalaniladi. Bunday dielektriklar sifatida kvars, 
turmalin, bariy-titanatlar qo'llaniladi. Bu manometrlarning berilgan ta'sirni juda tezlik 
bilan sezishi ularning afzalligi hisoblanadi. 
Induksion manometrlarda sezgir elementning egilishi natijasida hosil bo'ladigan 
bosim induksion o'zgartgich yordamida ikkilamchi asbobga uzatiladigan elektr signalga 
aylantiriladi. 
Elektr signalni masofaga uzatuvchi manometr - MED induksion manometrlar 
orasida eng keng tarqalgandir. Diametri 160 mm bo'lgan korpusga bir o'ramli 
trubkasimon prujinali ushlagich, uzatish mexanizmi va induksion chulg'am (g'altak) 
joylashtirilgan (44- rasm). 
44- rasm
. 
Induksion manometr. 
Tekshirilayotgan sistemaning bosimi 
P 
shtutser orqali trubkali prujinaga uzatiladi, 
prujina deformatsiyalanib, induksion chulg'am magnit o'tkazgich 
3 
ni harakatga 
keltiradi. O'lchanayotgan bosimning har bir qiymatiga chulg'amdagi magnit 
o'tkazgichning ma'lum (aniq) holati to'g'ri keladi. Manometrning chulg'ami 
2 
va 
ikkilamchi asbobning chulg'ami 
4 
differensial-transformator sxemasi bo'yicha ulangan. 
Asbobning chiqish kattaligi transformatorning birlamchi va ikkilamchi chulg'amlari 
orasidagi o'zinduksiyadir. 
Magnit o'tkazgichning chulg'amlar orasiga kirish kattaligi qancha katta bo’lsa, 
ikkilamchi o'ramga shuncha ko'p kuchlanish uzatilib ikkilamchi asbobga beriladi. 
Induksion 
manometrlar 
o'zaro 
almashinadigan 
ikkilamchi 
asboblar 
va 
markazlashtirilgan tekshirish va rostlash sistemalari bilan birgalikda ishlaydi. Sanoatda 
yuqori o'lchash chegarasi 160 MPa gacha bo'lgan, aniqlik toifalari 1; 1,5 bo'lgan MED 
turdagi asboblar ishlab chiqariladl 
Elektr manometrlarning yana bir turi - qarshilikning o'zgarishi hisobiga bosimni 
o'lchashda qo'llaniladigan tenzodatchiklardir. Tenzometrning ishlash usuli kuch yoki 
unga proporsional bo'lgan deformatsiyani deformatsiyalangan jismga yopishtirilgan sim 
qarshiligining o'zgarishiga aylantirishdan iborat. 
Tenzodatchik - diametri 0,02...0,05 mm bo'lgan manganin simdan tayyorlanib, sim 
bir-biriga yopishgan yupqa qog'oz orasiga sirtmoq shaklida joylashtiriladi. Simning 
uchlariga chiqish klemmalari ulanadi. Tenzometrning sezgir elementi elastik element 
yuzasiga yopishtirilib, bosim ta'sirida elastik element deformatsiyalanganda, manganin 

---

sim cho'ziladi va qarshiligi o'zgaradi. Tenzodatchik elektr ko'prik sxemasiga qarshilikni 
o'lchash uchun ulanadi. Ko'prikning shkalasi esa bosim birliklarida darajalanadi. 
Tenzometrlarda elektr qarshilikning bosimga bo'lgan bog'lanishi chiziqli, 
inersionligi kichik va o'lchash qiyin bo'lgan yerlarga joylashtirilishi uning afzalligi 
hisoblanib, o'lchash xatoligi 2 % dan oshmaydi. Sezgirlik miqdorining juda kichikligi, 
temperatura o'zgarishiga bog'liqligi, ularning sanoat texnologik qurilmalarida kam 
qo'llanilishi esa uning kamchiligi hisoblanadi. 
11-jadval