O'zbekstandi rawajlandiriw strategiyasi páninen óz betinshe jumisi Tema: puqaralardin' huquq ha’m erkinliklerin isenimli qorg’AW, kepilliklerin ta’minlew

1. tek nızamǵa tıykarlanıw ;
2. basqalardıń huqıq hám erkinliklerin xurmatlash, etika talapların, demokratiyalıq jámiyette jámiyetlik tártibi hám social párawanlıq talapların qandırıw maqsetlerinde
ámelgem asırıw. Sol menen birge huqıq hám erkinliklerdi sheklewge favqulotda jaǵdaylardaǵana jol qóyıladı.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń ekinshi bóliminde duyodagi basqa kópshilik mámleketlerdiń Konstitutsiyalari qatarı insan hám puqaralardıń tiykarǵı huqıq hám minnetleri tuwrısındaǵı zárúrli qaǵıydalar bekkemleydi. Konstituciyalıq huqıqtıń ayriqsha qásiyeti sonda, ol puqaralardıń tiykarǵı huqıq, erkinlik hám minnetlerdi bekkemleydi, nızam hám nızam astı hújjetlerinde bolsa, olar tiykarında vujudga keletuǵın tuwındı huqıq, erkinlik hám minnetlerdi belgilew menen birge olar mazmunın keń jaqtılandıriw imkaniyatın beredi. Konstituciyalıq huqıqta, erkinlik hám minnetlerdiń yuridikalıq qásiyetleri ol jaǵdayda bekkemlengen hár qanday qaǵıyda sıyaqlı, olar oily yuridikalıq kúshke hám ózgertiwdiń arnawlı rejimine iye ekenligin, sonıń menen birge, onıń tiykarında islep shıǵılatuǵın basqa tarawlar nızamchiligi ushın tiykarǵı jónelislerdi belgilewin atap ótiw kerek. Insan huqıq hám erkinlikleri hár bir shaxsqa tiyisli bolıp, puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri bolsa tek sol mámleket puqaralıǵına iye bolǵan shaxslargagina tiyisli bolıp tabıladı. Puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri puqaralıgınan qat'I názer, hár bir shaxsqa tiyisli bolǵan insan huqıq hám erkinlikleri menen aralastırıp jibermaslik kerek. Bul jantasıwǵa tiyisli mısal retinde insannıń tábiy hám ajıralmaytuǵın huqıqlarıbelgilengen hám házirge shekem háreketde bolǵan 1789 yilgi “Insan hám puqara huqıqları fransuz Deklaratsiyasi” den kóshirme keltiremiz: “Barlıq insan huqıqlarda erkin hám teń bolıp tuwıladılar hám sonday bolıp qaladılar. Social tavofutlar tek kópshiliktiń ulıwma máplerinegine tıykarlanıwı múmkin. Hár qanday mámleket birlespesiniń maqseti insinning ajıralmaytuǵın hám tábiy huqıqların támiyinlewge qaratıladı. Erkinlik, mulkka iyelik qılıw, qawipsizlik hám zulm-qiynoqlarga solinishiga qarsılıq kórsetiw usılar gápinen bolıp tabıladı. Basqalarǵa zálel jetkezbeytuǵın dárejede hámme zattı qılıw múmkinshiligi
erkinlikti tashkil etedi. Sonday etip, hár bir insanǵa tábiy huqıqlarınıń ámelge asırıw shegarası tek jámiettiiń basqa aǵzaların da tap sonday huqıqlarınıń támiyinleniwi sheńberi menen shegaralanıwı múmkin. Bul sheklewler tek nızam menen belgilenedi. Huqıq hám erkinlikler ortasındaǵı keskin yuridikalıq farqni kórsetiw talay qıyınshılıqlı jumıs. Ulıwma huqıqtıń teoriyasınan bizge ekenin aytıw kerek, sub'ektiv huqıq bul shaxs jol qoyıwı múmkin bolǵan xulqi shegarasınıń ólshewi. Pikirimizcha, bul tariyp erkinlik túsinigine de sáykes keledi. Insan hám puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri hám ekinshi tárepden, olardıń basqa kisiler, mámleket hám jámiyet aldındaǵı minnetleri arasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtı imkor qılıw qáte bo'lar edi. Zero, ulıwma huqıq teoriyasınan bizge ekenin aytıw kerek, minnet bul-xulqning zárúrli norması esaplanadı. Insan muayan qaǵıydalarǵa ámel etiwi kerek, ol óziniń huqıq hám erkinliklerinen paydalanǵaninde, basqa adamlarǵa negizsiz túrde zıyan jetkizbewi hám jámiettiiń normal turmıs keshiriwine tosqınlıq etpesligi kerek. Konstitutsiyalar turmıslıqlugini támiyinlewdiń zárúrli shárti-óz mazmunı hám mánisin insan hám puqaralar huqıq -erkinlikleri menen bayıtılıwında ańlatpalanadı.
Yuridikalıq ádebiyatlarda insan huqıqlarınıń ajıralmaytuǵın ekenligi aytnıp, onıń
bar ekenligi tiyisli minnetlerdi atqarmaslikka yamasa orınlawǵa baylanıslı emes, degen qarawlar bar. Puqaralardıń huqıqları bolsa mámleket aldında qatar minnet hám minnetlemelerdi orınlaw menen baylanıslı, dep kórsetiledi. Biraq sonı atap ótiw kerekki, shaxstıń armiyada xızmet etkenligin sıltaw etip, onı saylaw huqıqınan juda
qılıw múmkin emes. Bunnan sonday hulosaga keliw múmkin: hár qanday huqıq hám erkinliklerdi ámelgem asırıwdı arnawlı bir minnetti orınlaw menen baylanıstırıp qoyıw tuwrı emes. Sol menen bir waqıtta, insan hám puqaralardıń óz minnetlerin orınlawı mámleket hám jámiettiiń normal turmıs keshiriwi ulıwma faktor esaplanadı hám aqır-aqıbetde, sonı belgilengenler qılıw kerek, Konstituciyalıq minnetler eki qırlılıǵı, yaǵnıy insanlardı arnawlı bir minnetleri hám puqaralardıń minnetleri menen ajralıp turadı. Huqıq hám erkinliklerdiń konstituciyalıq ańlatılıwınıń eki usılı -pozitiv hám negative usılları ámeldegi:
a) pozitiv usılda, konstitutsiya sub'ekttiń arnawlı bir huqıqqa egaligini belgileydi yamasa aytıp otedi;
b) negativ usıl sonday ańlatpalanadiki, oǵan kóre hár qanday sub'ektke ózge sub'ekttiń huqıq yamasa arnawlı bir erkinligin buzıw yamasa sheklew qadaǵan etiledi. Konstituciyalıq huqıq, erkinlik hám minnetler sheńberiniń turaqlı túrde keńeyip barıwı, olardı málim gruppalarǵa ajıratıwdı talap etedi.
Klassifikaciyalaw (klassifikatsiyalash) túrli hil maqsetlerde hám tiykarlarda ótkeriliwi múmkin. Biraq sonı yodda tutıw kerek, gruppalastırıw shártli túrde keshedi, sebebi kóp jaǵdaylarda qandayda bir huqıq yamasa erkinlik yohud minnet bir waqıtta eki yamasa odan kóp klassifikaciyaiy gruppalarǵa tiyisli bolıwı múmkin. Olar qiyida usınıs atırǵan klassifikaciyalawtirishda ózleriniń tiykarǵı mazmunları tárepinen jaqın bolǵan gruppalarǵa kiritiledi. Mısalı, hújdan erkinshegi jeke erkinlikler gruppaına kiredi, ayırım mámleketlerde bolsa ol anıq kórsetilgen siyasiy xarakter tusini aladı.
Klassifikaciyalawtiriwdin taǵı bir kórinisi huqıq, erkinlik hám minnet sub'ektleriniń xarakteri menen baylanıslı tiykarda ámelgem asırıw bolıp tabıladı. Bunda huqıq, erkinlik hám minnetlerdiń individual hám jámáát túrlerine ajıratıw múmkin. Tuwrı, individual huqıq kóp jaǵdaylarda jámáát formasında da ámelgem asırılıwı
múmkin. Biraq ol jámáát huqıqınan ayrıqsha túrde, ádetde, individual tárzde ámelgem asırılıwı hám qorǵaw etiliwi múmkin. Jámáát huqıqın bolsa onıń mánisine kóre individual tárzde ámelgem asırilish múmkin emes. Mısalı, ıs taslaw huqıqı -jámáát huqıqı bolıp tabıladı. Individual quramda ıs taslaw -jumıs taslaw esaplanmastán, bálki ol jumısqa kelmaslik dep bahalanishi múmkin.Kóbinese jaǵdaylarda huqıq, erkinlik hám minnetler óz xarakterine kóre individual bolıp tabıladı. Biraq bul jaǵday konstitutsiyada mudami anıq hám ayqın etip belgilenmaydi. Bunnan tısqarı huqıq, erkinlik hám minnetlerdi, tiykarǵı hám qosımsha túrlerge ajıratıw múmkin. Mısalı, mámleketti basqarıwda qatnasıw etiw tiykarǵı huqıq esaplansa, saylaw huqıqı odaǵı tuwındı huqıq bolıp, onıń mazmunın ańlatıw forması esaplanadı. Pikirimizcha, huqıq, erkinlik hám minnetlerdi mazmunı hám mánisi boyınsha klassifikaciyalaw bólek áhmiyetke iye boladı. Klassifikaciyalaw shárt-shárayatlarına tiyisli joqarıdaǵı pikir hám oy-pikirlerdi esapqa alıp, insan huqıqı, erkinlikleri hám minnetlerin tiykarǵı gruppalarǵa ajıratıw tómendegucha qabıl etilgen. Birinshi gruppa : insan jeke huqıqları, erkinlikleri hám minnetleri, yaǵnıy jasaw huqıqı, jeke qol qatılmaslıg hám turar jay qol qatılmaslıǵı sıyaqlı huqıq, erkinlik hám minnetler. Ekinshi gruppa : mámleket hám jámiyeti basqarıwda qatnasıw etiw, dawıs beriw, jıynalıs huqıqı, watandı qorǵaw menen baylanıslı qatar siyasiy huqıq, erkinlik hám sol sıyaqlılar ekonomikalıq, social hám materiallıq huqıq erkinlik hám minnetler toparın tashkil etadu. Áyne tap sonday gruppalaw tiykarında ózbek nızamchiligi tárepinen Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasında huqıq, erkinlik hám minnetlerdiń sisteması bekkemlenip qoyılǵan:
eng áwele, ulıwma qaǵıydalar kórsetilgen bolıp, insan hám puqaralardıń óz huqıq, erkinlik hám minnetlerinde óz-ara teńligi;
 fuqarolar ózleriniń huqıq hám erkinliklerin ámelgem asırıwları jámiyet hám mámleket hám de basqa adamlardıń huqıqıy hám erkinliklerine, olardıń nızamlı máplerine ziyan etkazmasliklari;
 huquq, erkinlik hám minnetlerdiń qol qatılmaslıǵı qaǵıydaları belgilenedi.
Insan hám puqaralardıń tiykarǵı huqıq, erkinlik hám minnetleriniń keyingi jaylasıwı
tiyisli huqıq, erkinlik hám minnetlerdiń mazmunına tiykarınan bekkemlenip qóyıladı:
1.jeke huqıq hám erkinlikler;
2. siyasiy huqıqlar ;
3. ekonomikalıq jáne social huqıqlar ;
4. puqaralardıń minnetleri.
Yuridikalıq ádebiyatlarda insan huqıqların basqa kriteryalar tiykarında da klassifikaciyalaw ushraydı. Ǵárezsiz Ózbekstan insan huqıqların húrmet qılıw hám qorǵaw qılıw boyınsha pútkil dúnyada jumıs baslaǵan hám jumıs alıp baratırǵan barlıq kisilerdi hám barlıq mámleketliklerdi júdá izzetleydi. Ózbekstan Respublikası dúnya jámiyetshiligin teń haqılı aǵzası retinde bilimparvar demokratiyalıq ádalatlı mámleket bolıwǵa háreket etedi, insan huqıqların qorǵawǵa hám bekkemlewge qat'I kepillik beredi. Insan huqıqları ulıwmadunyalıq hám milliy mámleket hám huqıq túsiniklerin ózinde sáwlelengenlestiredi. Ózbekstan óziniń bay hám kóp mıń jıllıq ruwxıy -huqıqıy miyraslarına tıykarlanıp insan huqıqlarınıń ulıwma insanıylıq qádiriyatları hám de tán alıw etken xalıq aralıq huqıq talapların támiyinlew boyınsha úzliksiz jumıs aparıp atır.