O’zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa’zirligi

BEKKEMLEU UShIN SORAWLAR:
1. Pedagogtin’ etikasi degende neni tu’sinesiz?
2. Mugallim jeke abroyga qalay erisesiz?
3. Sabaq protsessinde mugallim qanday etikaliq qa’delerdi saqlawi za’rur?
4. Mugallim qanday a’dep-ikramliliq normalarina iye boliwi kerek?

Usinilgan a’debiyatlar:

1. Uzbekiston Respublikasi ta’lim xaqqidagi qonuniy -T-1997 y.
2. Saydnazarova F.,Saydnazarov I. «Tarbiya odob va oqbot»1991 y.
3. Xujaeva L. «Tarbiyada progressiv ananalardan foydalanish»1997 y.
4. Rasmiy va norasmiy uchrashuvlar odobnomasi T-1992 y.
5. Bazarbaev J., K. Dauletova. A’depnama -No’kis- 1995 j.
6. A.Pazilov A’dep-ikramliq ta’rbiyasi. No’kis-2003
7.B.Juraeva. Problemi formirovaniya pedagogicheskoy kul`turi uchitelya v svete natsional`noy programmi podgotovki kadrov. T-2003
8.Muslimov N.A. Bwlajak kasb ta`limi wqituvchilarini kasbiy shakllantirish. T-2004 y.
9. I.Karimov. Uzbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bwlmaydi. T-2005
10.WWW. ziyonet.uz/pedagogik mahorat. Zip
11.WWW. ziyonet.ru/pedagogika. Zip

Lektsiya №8

III-bo’lim. Pedagogikaliq texnika

Pedagogikaliq texnika haqqinda tu’sinik, pedagogikaliq texnikani qa’liplestiriw usillari

J o b a:
1. Pedagogikaliq texnika haqqinda tu’sinik.

2. Oqitiwshinin’ o’z ruwxiy emotsional` jagdayin basqariw texnikasi
3. Oqitiwshinin’ sirtqi kelbeti
4. So’ylew texnikasi

Tayanish tu’sinikler:

Texnika tu’sinigi, usillar, mimika, pantomimika, dem aliw, ses, dawis, tembr, diktsiya, ritmika.
1. Sheber mugallimlerdin’ jetiskenliklerinin’ sirin u’yrengenimizde olardin’ qollanilatugin usillarinin’ sheber, aniq, qolayli iske asatuginliginin’, ha’r qiyli a’meliy shinigiwlardin’, jay qaraganda a’piwayi, lekin ju’da’ tu’sinikli, sheshiliwine an’sat baratugin jollardin’ ku’shli tagam menen taqlanganliginin’ gu’wasi bolamiz. Bunday na’tiyjelerge erisiw arnawli uqipliliqlardin’ ja’rdeminde iske asadi` bul-oqiwshilardi bilim aliw xizmetine iytermelew, kerekli sorawlardi qoya aliw, kollektiv ha’m ha’r bir oqiwshi menen qatnas jasaw, baqlaw ju’rgiziw, kollektivti sho’lkemlestiriw, o’zinin’ keyipin, dawisin, ko’rinisin, ha’reketlerin basqara aliw h.t.b. Makarenko` «Bala sizin’ qa’lbin’izdi, pikirin’izdi, sizdi bilgeni ushin emes, al sizdi ko’rgeni ha’m tin’lagani arqali qabillaydi», -dep jazadi.
Pedagogikaliq texnika mugallim iskerliginin’ ishki mazmuni ha’m onin’ sirtqi sa’wleleniwinin’ birligin ta’miyinleytugin ogada a’hmiyetli pedagogikaliq sheberlik.
Solay etip, texnika bul-usillar jiynagi. Onin’ qurallari-so’z ha’m qiymil ha’reket arqali qatnas jasaw. Pedagogikaliq texnika elementlerin biliw ha’m iyelew mugallimge alda turgan waziypalardi sheshiwdin’ kerekli qurali bolip xizmet etedi.
«Pedagogikaliq texnika» tu’sinigi eki topar komponentti o’z ishine aladi.`
1) Mugallimnin’ o’z minez-qulqin basqara aliw uqibi menen baylanisli komponentler` o’z organizmin basqariw(mimika, pantomimika)~ emotsiyasin, kewil xoshin basqara aliw, sotsial-pertseptiv uqipliliq(diqqat, baqlawshiliq, an’law)~ so’ylew texnikasi (dem aliw, dawisi, diktsiya, so’ylew tempi).
2) Mugallimnin’ jeke adamga ha’m kollektivke ta’sir etiw uqibi ha’m oqitiw-ta’rbiyalaw protsessinin’ texnologiyaliq ta’replerin aship ko’rsetedi. Olar didaktikaliq, sho’lkemlestiriwshilik, konstruktivlik, kommunikativ-lik uqiplarin, talap etiwdin’ texnologiyaliq usillari h.t.b.
2. Baslawish mugallimnin’ klass aldinda turip so’ylewi onda o’zine isenimsizlik, qorqinish, tartiniw, ata-analardin’, o’z ka’sipleslerinin’ «ko’z aldinda» ha’reket etiwi mugallimnin’ pikirinin’ du’zilisinde, dawisinda, fizikaliq halatinda (ayagi dirildeydi, qoli qaltiraydi), psixikaliq jagdayinda (ersi ko’riniw, ebeteysiz bolip ko’riniw) ayqin ko’rinedi. Bunday jagdaylarga tu’spew ushin mugallim ha’r bir saat aldinan o’zi-o’zine psixo-fizikaliq tayarliq jumislarin o’tkeriw mugallimge o’z emotsional` jagdayin basqariwga ja’rdem berip, qorqiw, albiraw, tutligiw halatlarin jen’iwge alip keledi. Bunday kemshilikler a’lbette ha’r bir jas mugallimnin’ basinan keshedi, lekin qorqiw sha’rt emes. o’a’teshilik nuqsan emes, degen menen oni saplastiriwdi o’zin-o’zi basqariwdi u’yreniw arqali du’zetse boladi. Mugallimnin’ jumis barisindagi emotsional` jagdayin basqariwda V.A. Suxomlinskiy-din’ paydali ken’eslerin yadta tutiwimiz ju’da’ za’ru’r. Ol ruwxiy jay paraxatshiliq, aqil estin’ turaqliligin ta’rbiyalaw ushin` qabagi uyilip, tu’nerip ju’rmew, basqalardin’ kemshiliklerin asira bermew, ha’zillesip turiw, haq kewilli bolip, ha’r na’rseni jaqsiliqqa joriy biliw(optimist boliw). Bunday sipatlardi rawajlandiriw ushin mugallim o’z ka’sibinin’ ja’miyetlik a’hmiyetin biliw, minnetin seziwi, pedogogikaliq sezgirligi, o’z-o’zine analiz beriw ha’m baxalawi ju’da’ za’ru’r boladi. O’zin-o’zi basqariwdin’ bunday psixo-fizikaliq usillari mugallimninn’ maqsetke bagdarlaniwshiligi menen baylanisli. Olardi ba’rha’ bir qiyli usilda qollaniwda duris emes. Mazmuni jaginan ha’mme usillar o’zgertirilgen halda qollanilip turilsa gana bul usillar jaqsi na’tiyjege erisip turiwga ja’rdem beredi. Uliwma qay na’rseni qalay, qaysi jerde qollaniwdi mugallimnin’ jani seziwi kerek.
O’zin psixikaliq tayarlaw- bul deneni bosastiriw, tinishlangannan keyin o’zin bagdarlaw, ma’jbu’rlew arqali iske asadi. O’zin isendiriw to’mendegi formula arqali iske asiriliwi mu’mkin.
«Men sabaqqa tayarman, sabir taqaatli ha’m arqayinman, menin’ kewil xoshim jaqsi». Sabaqti isenimli o’te alaman. Sabaqtin’ ha’r bir etabina tayarman. Sabaq qiziqli menin’ ushin. O’zimdi jaqsi sezemen. Oqitiw qiziqli. Oqiwshilar meni siylaydi, menin’ talaplarimdi orinlaydi. Menin’ sabaq o’tkim keledi. Men- mugallimmen.
:yreniw qiyin jumis, basqani u’yretiw onnan da qiyin. Da’slepki sa’tsizliklerge renjimey turaqli tu’rde psixo-fizikaliq shinigiwlar a’lbette pedagogikaliq jetiskenlikler shin’ina shigiwga ja’rdem beredi.
3. Ta’rbiyashinin’ sirtqi ko’rinisi estetikaliq ta’sirshen’ boliwi tiyis. O’zinin’ sirtqi ko’rinisine itibarsiz qaraw, yamasa ha’dden tis diqqat awdariwga da bolmaydi.
Mugallimnin’ pricheskasi, kiyimi, ondagi bezekler ba’rhama balalardin’ ta’rbiyasina duris ta’sir etiwge qaratilgan boliwi kerek. Mugallim o’zin bezew kosmetikadan paydalaniw huqiqina iye, lekin mugallimshilik ka’sibi mugallimnen bezeniwdin’ o’lshemin biliwdi, oni seziniwdi talap etedi. Onin’ sirtqi ko’rinisinin’ ta’sirshen’ boliwina bet a’lpetinin’ jaydarligi, kewilliligi, qol ha’reketleri, ju’z ha’reketleri, jumistin’ saldamliligi, uliwma ha’reketlerinin’ orinli qollaniliwi u’lken ta’sir jasaydi. Mugallimnin’ bet a’lpetinde qapashiliq, ashiw, sharshaw, qopalliq h.t.b ersi ko’rinisler orin almasin. Klassqa qalay kiriw, balalarga qalay qaraw, sa’lemlesiw, klass ishinde ju’riwi ba’ri-ba’ri balalarga ta’sir etiw ku’shi ekenligin mugallim jaqsi tu’siniwi ha’m duris paydalana biliwi sha’rt. Mugallimnin’ barliq ha’reketlerinde, ko’z qaraslarinda, so’zinde, iseniminde balalar o’zindegi jasirin ku’shti, teren’ isenimdi sezinetugin boliwi tiyis.
Mugallim o’zin arqayin, erkin, sabir-taqaatli uslap bilse, o’zinin’ sirtqi ko’rinisine en’ hasil bezewdi qostim dep bilse boladi.
Pantomimika. Pantomimika.-bul denenin’, qoldin’, ayaqtin’ ha’reketi. Bul mu’shelerdin’ ha’reketi mugallimnin’ basli maqsetlerin aship ko’rsetiwge, maqsettin’ su’wretin saliwga ja’rdem beredi. Sabaqti qizigip o’tip atirgan mugallimnin’ is-ha’reketin bir baqlap ko’rin’. Onin’ basi, moyini, qollari, uliwma denesi bir pu’tin halda oqiw materiallarin tu’sindiriwge bagdarlangan.
Mugallimnin’ tik suliw sin-sinbati, onin’ ishki qa’dir-qimbatin ko’rsetedi, jiynaqliligi, niq qa’demleri o’zinin’ bilimi ha’m ku’shli isenimdi bildiredi. Kerisinshe salbiragan bas, salpawsigan qollar, su’mireygen bet a’lpet mugallimnin’ ruwxiy a’zziligi menen o’zine isenimsizliktin’, sawatsizliqtin’ aynasi. Mugallim balalar aldinda duris turiwdi u’yreniwi sha’rt` (ayaqlar arasi qw-qt sm ashiq, bir ayagi aldina azgantay halda iyilgen). Barliq ha’reketler ha’m poza (denini qalay uslawi) o’zinin’ shirayliligi, jagimliligi ha’m a’piwayililigi menen oqiwshilardi o’zine tartiwi lazim. Deneni duris uslaw estetikasi-shayqatilip turiwdi, ayaqlarin orinsiz almastira beeriwdi, orinliqtin’ arqasina su’yenip turiw a’detlerin, kerek emes na’rseni qolda aylandiriw, basin uslawdi, murnin sipiriwdi, qulaqlarin qasiwdi biykarlaydi. Mugallimnin’ basi, qoli h.t.b dene ja’rdeminde ko’rsetpeleri ju’da’ shirayli isleniwi kerek. Olardi orinli qollaniwga u’yreniwi kerek.
Mimika-o’z pikirin, sezimlerin, kewil xoshin, jagdayin bet a’lpeti ha’reketi arqali ko’rsete aliw sanaati. Ko’binese adamnin’ bet-a’lpeti ha’m na’zer taslawi balalarga ga’p penen tu’sindirgennen ko’re ko’birek ta’sir etedi. Jest ha’m mimika informatsiyanin’ ta’sirshenli-gin arttiradi, oni o’zlestirip aliwdi jen’illestiredi.
Balalar mugallimnin’ ju’zinen onin’ qatnasin, kewil xoshin sezedi, sonliqtan da bet a’lpeti arqali o’z sezimlerin bildire bermey ayrim waqitlari olardi jasiripta biliw kerek. Misali mugallim o’z ta’shwishlerin kelispewshiliklerin qapa ko’rinisin klassqa alip kelmewi kerek. Bet a’lpeti arqali iske qatnasi bar okiw ta’rbiya ma’selelerinin’ sheshiliwine ja’rdem beretugin sezimlerdi gana ko’rsetiwge a’detleniwi sha’rt.
A’lbette bettin’ ko’rinisi so’ylew,qatnas jasaw xarakterlerine juwap beriwi kerek. Mugallim o’zinin’ bet-ju’zi arqali ha’r tu’rli sezimlerdi balalarga sezdire biliwi kerek. Misali isenim, qollap quwatlaw,biykarlaw,quwanishi, naraziligi, maqtanish, biyparwaliq, qizigiwshiliq, qaygiriw (vozmushenie) sezimlerin bildiriw, hayran qaliw, qayil qaliw.
. So’ylew texnikasi.
Oqiwshilar ta’repinene oqiw materialin duris ha’m jaqsi tu’sinip aliw protsessi oqitiwshi so’zinin’ (nutq) aniqligina, ko’rkemligine baylanisli. A’sirese oqiwshilar mugallimnin’ so’ylew sheberligi, qa’bileti qay da’rejede ekenligine tez itibar beredi. Mugallim ta’repinen ayirim so’zler, dawislar qa’te aytilsa oqiwshilar arasinda ku’lki, mazaqlaw payda boladi. Sonday-aq bir tonda so’ylew oqiwshilardi zeriktiredi, kerisinshe ko’terin’ki ruwxta so’ylep, shawqim saliw oqiwshilarga o’tiriktey tu’yilip, mugallimge degen isenimsizlik payda boladi.
Ayirim adamlar, so’z ha’m onin’ o’zine ta’n qa’siyetleri (tembr, diktsiya) insanga ta’biyiy berilgen na’rse dep esaplaydi. Biraq zamanago’y fiziologik ilimiy ta’jiriybe hawaz sipatin tu’binen o’zgertiw mu’mkin ekenligin da’liyleydi.Ko’pshilik oqitiwshilar ortasinda ta’biyiy dawisqa, jagimli hawazga iye bolganlardi ushiratiw mu’mkin. Biraq ta’biyiy hawazda waqti menen o’z ku’shin joytadi, o’zgeredi. Yagniy soni aytiw kerek,ha’r bir insan hawazi ku’shli,o’zgeriwshen’ ha’m jagimli boliwi mu’mkin.o’a’niygelerdin’ o’tkizgen arnawli ilimiy-ta’jiriybe isleri soni ko’rsetedi, barliq waqit so’ylew menen baylanisli bolgan ka’sip iyeleri arasinda dawis organlarinin’ keselleniwi ju’da’ ko’p. Dawis buziliwinin’ sebepleri ha’r tu’rli. A’sirese to’rtewi ju’da’ ko’p ushiraydi.

• 
  ha’r ku’ni dawisqa beriletugin artiqsha ha’reket, nagruzka
  
• 
  dawistan duris paydalanbasliq 
  
• 
  dawis gigenasina a’mel qilmasliq 
  

- dawis orgaanlari ku’shinin’ tuwma pa’sligi.
Diktsiya- bul barliq so’z, buwin ha’m seslerdin’ aniq aytiliwi.
Ritmika- dawis tezligi yamasa salmaqliligi. Ayirim so’zler-din’,buwinlardin’ aniqligi, olardin’ tezligi so’ylewdin’ tempin payda
etedi. Bir tonda so’ylew zeriktiredi,qizigiw ha’m diqqatti pa’sen’letedi.
Oqiw materiallarinin’ qiyin jerlerin mugallim dawisin pa’seytip tu’sindirip, qalgan waqitta tezirek so’ylewi mu’mkin. A’sirese tema tiykarinda bir sheshimge kelgende, yagniy qagiyda, nizam, aniqlamalardi tu’sindirgende dawis tezligin pa’seytiw kerek.
Juwmaqlap aytqanimizda ha’r bir oqitiwshida so’ylew ma’deniyati boliwi za’ru’r. Sebebi ha’r bir pedagog o’z so’ylewi shirayli ha’m aniq oqiwi, qatnas ma’deniyati menen oqiwshilarga u’lgi boladi.