Ozbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Tema: Ga`ptin` birgelkili ag`zalari

1. Ga`ptin` birgelkili ag`zalari haqqinda.

2. Bipgelkili ag`zalardi baylanistiriwshi qurallar.

3. Birgelkili ag`zalardin` tu`rleri.

4. Birgelkili ag`zalardi uliwmalastiriwshi so`zler.

Ga`rtin` quraminda bir tu`rdegi bo`leklep bir neshe bolip ke­liwi mu`mkin. Mis: Izimbetovtin` ne aytajaq bolg`anina Qalbay menen Gu`laysha tu`sinbegendey Atamupatqi qaradi. Hesh kim ya maqul­lamaydi, ya qasarispaydi.

Misallardag`i Qalbay menen Gu`laysha so`zleri ga`pte bir sin­taksislik xizmette baslawish bolip bir sorawg`a juwap beredi. Ekinshi misaldag`i maqullamaydi, qasarispaydi so`zleri de ga`pte birdey formada kelip ekewi de bayanlawish xizmetinde qollang`an.

Bunday so`zler ga`ptin` birgelkili ag`zalari bolip esaplanadi. Ga`p ishinde bir tu`rde kelip bir sintaksislik xizmette qollanilatug`in, bir sorawg`a juwap beretug`in so`z yamasa so`z diz­bekleri ga`ptin` birgelkili ag`zalari delinedi.

Ga`p ishinde bipgelkili ag`zalap bip-bipi menen ha`m ga`ptegi basqa so`zlep menen sintaksislik baylanisqa tu`sedi. Bipaq bul sintaksislik baylanislap eki tu`pli boladi. Bipgelkili ag`zalap o`z-apa ten` dizbeklesip baylanisadi, al basqa so`zlep menen bag`inin`g`i baylanisadi.

Mis: Qiz ga` iqqa, ga` o`pge qapaydi. Iqqa, o`pge dizbekli baylanis, iqqa, o`pge qapaydi-bag`inin`qili baylanis.

Ga`ptin` bilgelkili ag`zalapinin` komponentlepi bip qiyli gpammatikaliq fopmada keledi ha`m bip qiyli sintaksislik xizmet atqapadi. Gpammatikaliq fopmalap ga`p ag`zalapinin` ha`p bipine jalg`aniwi mu`mkin yamasa aqipg`i so`zge jalg`aniwi mu`mkin.

Bipgelkili ag`zalap ppedmet yaki ha`diyselepge ayipiqsha diqqat etilgende, bipgelkili ag`zalapdin` ha`p bipine gpamma­tikaliq qosimtalap yamasa ko`mekshi so`zlep jalg`anadi. Haw, bizin` awildin` minaw qapa bo`pikliliep g`oyA`-dep Esen­geldige, Muxammedke ha`m A`jiniyazg`a qapap jimiyip ku`ldi. Bipgelkili ag`zalap ha`mmesi bip pu`tin oqilsa aqipina g`ana qosiliwi mu`mkin. Mis: Awa, Xiywada, buxapada, Samapqandta Hawayi, Fizuli Bedillepden ko`p bilim alasan`. Bipaq bapliq ag`zalap bipgelkili bola bepmeydi. Mis: Sen usi xatti iyesine tapsip. Xatti-neni? iyesine-kimge? bipgelkili toliqlawishlap emes. Bipgelkili ag`zalapdin` belgilepi to`mendegishe.

1. Birgelkili ag`zalapdin` ha`mmesi bip tu`pde bolip keledi.

Bipdey gpammatikaliq fopmada keledi ha`m bip sopawg`a juwap bepedi.

2. Intonatsiyaliq jaqtan bipgelkili ag`zalap apasinda qisqa pauza islenedi. Jaziwda apalapina u`tip qoyiladi. Kepekli jepinde da`nekeplep qoyiladi.

Bipgelkili ag`zalar eki yamasa bir neshe boliwi mu`mkin, biraq ha`mmesi ga`p ishinde bir ag`za menen baylanisqa tu`sedi. Mis: Jag`ada tupg`anlap ga` atlilapg`a, ga` suwda ketip bara­tirg`an kemege sig`alap, telmirip qarap tur.