Ozbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Atawish bir bas ag`zali ga`p

Ataw ga`p

Ataw ga`p ilimiy grammatikalardi nominativ ga`p dep te ata­ladi. Ataw ga`pler bir predmet yaki ha`diysenin` ha`zirgi waqitta bar ekenligin krpsetedi. Birer na`rseni ataw arqali ataw ga`p bola bermeydi.

1. Ataw ga`plep ataw sepligindegi atawish so`zlepden boladi.

2. Ga`ptin` keyninde logikaliq yamasa dawamli pauza islene­di. Jaziwda noqat ya u`ndew belgisi qoyiladi.

3. Ataw ga`p ha`zirgi so`ylenip atirg`an waqitqa baylanisli birer na`rseni tastiyiqlaydi.

Misali: Ba`ha`r. 1980-jil (Mazmuni boyinsha ha`zir a`yne ba`ha`r waqti degendi tastiyiqlaydi). Ataw ga`plep ko`rkem a`debiyatta jiyi ushirasadi. A`siresi, poeziya, proza, dramatupgiyada pikirdin` iqsham, qisqa, az so`z benen ko`p ma`ni beriw ushin qollaniladi. U`lken awil. Qatara egilgen terekler, Tekstte da`slep ataw ga`p berilip, keyin basqa ga`pler onin` ma`nisin ken` tu`sindiredi. Ataw ga`pler du`zilisi jag`inan ken`eytilmegen ha`m ken`eytilgen tu`rde qollaniladi. Ken`eytilmegen ataw ga`pler bir so`zden boladi. Mis: Gu`z. Tu`n. Tastaw qaran`g`i.

Al, ken`eytilgen ataw ga`plerde aldinda tu`sindiriwshi ag`za­lar boladi. Mis: 1997-jildin` gu`zi. Ku`n shig`ip kiyatirg`an waqit. Ataw ga`plerde bayanlawishliq qa`iyette bar degen pikirlep de bar. Ataw ga`pler ha`r qiyli ma`nilik o`zgesheliklerge iye:

1. Waqit ma`nili ataw ga`p. Bunday ataw ga`plerde waqit ma`nisin bildiretug`in atawish so`zler qollaniladi. Mis: Ba`ha`rgi waqit.

2. Orin ma`nili ataw ga`pler: Ushi-qiyiri joq sho`listan. Da`r`ya boyi. Jaman shig`anaq.

3. Kelbetlik ha`m kelbetlik feyiller atawish so`zler menen dizbeklesip ataw ga`plerdi du`zedi. Mis: Ken` dala. Gu`rildegen traktop. Qatti boran.

4. Sanliq so`zler waqit ma`nili so`zler menen dizbeklesip keledi. Mis: 1942-jil. Qaqaman qis. 1945-jil. Dekabr`din` son`g`i ku`nleri.

5. Atliq so`zler a`ne, mine so`zleri menen dizbeklesip kelip ataw ga`pler du`zedi. Mis: Mine, azamat!A`ne, nag`iz dos !

Ataw ga`pler ma`nilik o`zgesheligine qaray: tastig`iqlawshi, eleslewshi, menshikli ataw ga`pler bolip bo`linedi.

1. Tastiyiqlawshi ataw ga`pler waqiya, ha`diyse, qubilislardin` sol waqitta,ha`a`zirgi waqitta bar ekenligin tastiyiqlap ko`rsetedi. Misali: Tu`n. Tastay qaran`g`i, Duman. Ku`nnin` ju`zi ko`rinbeydi.

2. Eleslewshi ataw ga`pler waqiya, ha`diyseni eleslep ko`rse­tedi.

MisU` O-oy, du`n`ya-ayA` Eh, o`tken o`mirimA`

3. Menshikli ataw ga`plerge gazeta-jurnallardin`, ko`rkem shig`armalardin`, ma`kemelerdin`, oqiw orinlarinin` atlari kiredi. Mis: Berdaq atindag`i Qaraqalpaq ma`mleketlik universiteti. «Qaraqalpaq qizi» romani.

Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. Bir bas ag`zali ga`plerdin` qanday o`zgeshelikleri bar?

2. Bir bas ag`zali ga`plerdin` qanday tu`rleri bar?

3. Ataw ga`p ha`m onin` o`zine ta`n o`zgesheligin aytin`.

A`ebiyatlar:

1. Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.

2. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.

3. Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.

4. 
   Gomov A., Asqarov M. Hozirgi wzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987.
   

5.Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax.

6. Allaniyazova Sh. Grammatikaliq tallaw. Metodikaliq qollanba. No`kis, 2000.

Tema: Bo`linbeytug`in ga`pler