O’zbekstan Respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’lim Ministirligi

Tiri organizmler evolyutsiyası.
Seleksiya teoriyası A. A. Travin
90 -jıllarda Charlz Darvinning evolyutsiya teoriyasına tiykarlanadı. evolyutsiyanıń tańlanıw sıyaqlı faktorına alım A. A. Travinning jańa kózqarası payda boladı.
AA Travinning atap ótiwishe, Darvinning ózi " tańlaw" terminin kóbirek isletgen jáne bul menen, go'yo, pát mexanizmnen (tańlawdıń ózi) nátiyjege, yaǵnıy kimga hám ne sebepli kóbirek bolǵanına ótkergen. berilgen, arnawlı bir sharayatlarǵa maslastırılǵan - olar tárepinen saylanǵan. Bul - joqarıda aytıp ótilgen pátning ózgeriwi - zárúrli tolıq maǵlıwmat. Óytkeni, nátiyje, yaǵnıy qashannan berli ámelge asırılǵan (omon qaldı! Maslastırılǵan!), tábiyaat ushın bul ámelge asırıw mexanizminen kóre áhmiyetlilew bolıp tabıladı. hám, anıq aytqanda, mexanizmdiń ózi barma? Tańlaw ne? Eger metaforaiy mániste, bul adekvatlıq, biologiyalıq mániste - maslasıwshanlıq ushın sınaq bolıp tabıladı: individual (individual ) reakciya tezligi ayriqsha parametrlerge iye bolǵan ortalıqta " ózimizdikidan biri" bolıw ushın sonshalıq kengmi? Yaǵnıy, selektsiya bul ayriqsha OTK (texnikalıq qadaǵalaw bólimi), oylamastan, ruhsiz túrde, go'yo qabıl etiwge bolmaytuǵınlardı - " ozınikiga" sheńber almaytuǵın hám (áhmiyetlisi) óz genlerin keyingisine ótkermasligi kerek bolǵanlardı tek mexanik túrde biykarlaw etedi. áwlad. Biraq bul suwret - Darvin tańlanıw hám ámelde barlıq ushın gúres haqqında sóyler eken, ol bul túsinikler menen málim bir metaforik mániste islegenligin bir neshe márte aytıp ótkeni joq.
Barlıq medicina hám ásirese, pediatriya tańlaw faktorları (kesellikler, olardı keltirip shıǵaratuǵın sebepler) entsiklopediyasınan basqa zat emes. Medicinadan tısqarı taǵı bir zat bar. Genetikalıqa. Ol tańlaw haqqında eń zárúrli zattı - onıń haqıyqıy túsinigin biladi. Ilimiy izertlewleri ol yamasa bul tárzde genetikalıqa menen baylanıslı bolǵan kóplegen biologlar kóbinese insannıń tur retinde rawajlanıwınıń házirgi basqıshında tábiy tańlanıwdıń tásiri qanshellilik anıq ekenligi haqqında nadurıs pikirde. Ilimiy (sonday-aq, sotsiologik) hám ilimiy-kópshilikke arnalǵan ádebiyatlarda saqıylıq menen kóbeytiriletuǵın tezis: búgingi kúnde, tsivilizatsiyalashgan jámiyette, insan rasında tábiy tańlanıw tásirinen shıqtı.
Jetkinshekti tárbiyalawda tábiyaattan sıpayıshılıq kutmay, deterministik usıldı ámeldegi etken danqlı ótken zamannan samal esadi. Sovet dáwirinde olar genetikalıqadan pútkilley júz o'girdilar, tap kózge kórinbes, kórsetpeler menen basqarilmaydigan derlik mistik kúshdan. Sonday eken, joqarıdaǵı tezisti haqılı túrde ekinshi yamasa úshinshi áwladta arttırılǵan hám miyraslar bolıp qalǵan ózgeshelik dep esaplaw múmkin. Olar genetikalıqadan waz keshiwdi hám nátiyjede - maǵlıwmat etiwmasligi, pikirlewdiń sebebiy usılı joq ekenligi hám terminologik shálkeslik. Tábiy tańlanıw degende kópshilik shaxsqa, individke, tuwrırog'i, olardıń ulıwmalıǵına tásir etiwshi birpara unamsız kúshlerdi túsinedi - yaǵnıy qashannan berli tuwılǵan, ósińki (ósińki), jasaydı. Bunday tańlaw - taǵı metaforaiy mániste, metaforaiy mániste - haqıyqattan da ámeldegi bolıp, onıń túrleri joqarıda aytıp ótilgen: tańlaw, birinshiden, aman qalıw ushın, ekinshiden, kóbeyiw ushın hám úshinshiden, ómir kóriw ushın.
Naǵız ózi seleksiya túrleri - tiri individler boysunatuǵın tańlaw - olar kóbinese barlıq tańlanıwdı ańlatadı.jáne bul tiykarǵı qáte. Sebebi bul tańlaw tolıq emes penenhám tásir (nátiyje) tárepinen eń áhmiyetlisi emes. Bunı ámelge asırıw ushın siz " kem esabat berilgen" tańlaw túrlerin sanap ótiwińiz kerek. Bular : prezigotik seleksiya (gameta qáliplesiwi basqıshında seleksiya), zigotik seleksiya, embrion seleksiya, prenatal (prenatal), tuwılıw (tuwıw waqtında ) hám postnatal (postnatal) seleksiya. Sonnan keyin gódeklik dáwiri (bir jasqa shekem) keldi hám sol waqıttan baslap, kópshilik o'ylagandek, tańlaw payda boladı. Tiykarınan, ol talay aldın payda boladı hám óziniń qapalıǵı ushın qabıl etiledi hám tábiyaat kózqarasınan - júdá zárúr hám paydalı jumıs.
Zamanagóy evolyutsiya teoriyası Darvin teoriyasına tiykarlanadı, sol sebepli onı neodarvinizm dep ataydılar. Darvinning tiykarǵı xızmeti sırtqı sharayatlarǵa eń maslasqan organizmlerdiń tábiy tańlanıwı hám arttırılǵan belgilerdiń basqıshpa-basqısh toplanıwınan ibarat bolǵan evolyutsiya mexanizmlerin ornatıw edi. Bul belgilerdiń keyingi áwladlarda da joǵalmasligi, Mendel nızamları boyınsha genlerdiń diskret násillikleniwi menen anıqlama berngen. Darvin ideyaları keń talqılaw etilgen - bólekan atamalardı tariyplew hám túsiniw degi anıq emeslikler (genetika hám iykemlesiw), bólekan bul sózlerdi kópshilikke arnalǵanlar tárepinen nadurıs aytıwları menen baylanıslı. Bunnan tısqarı, tábiy tańlanıw ap-alıs waqıt talap etiwi kerek edi.
Jaqında Santa-Barbara shtatındaǵı Kaliforniya universitetinen Jan Endler tábiy tańlanıwdı qısqa waqıt ishinde kórsetken 100 den artıq izertlewler dizimin tuzdi. Mısal ushın, kánler qasında ósetuǵın birpara ot topıraqtaǵı joqarı qorǵasın kontsentratsiyasına shıdamlı bolıp qaldı. Dári ónimleriniń ayırım túrlerine qarsı immunitet payda bolıp, ol keyingi áwladqa ótedi.
Tóplanǵan teoriyalıq hám faktik materiallardı sistemaǵa ullı ingliz alımı Charlz Darvin kirgizgen. Ol evolyutsiyanıń tiykarǵı faktorları genetika, ózgeriwshenlik hám tábiy tańlanıw ekenligin anıqladi. Charlz Darvin óz teoriyasında ózgeriwshenliktiń eki túri - anıq hám uǵımsız (násillik) bar ekenliginen kelip shıqtı. Ámeldegi átirap -ortalıq sharayatları barlıq yamasa kópshilik adamlardıń ózgeriwine teń dárejede tásir etetuǵın táǵdirde, málim bir ózgeriwshenlik ámeldegi, mısalı, ıqlım hám teriniń yamasa paltoning rawajlanıw dárejesi ortasındaǵı baylanıslılıq. Arnawlı bir ózgeriwshenlik, qaǵıyda jol menende, násillik tárepten anıqlanmaydi (yaǵnıy, ol sap adaptiv ózgeshelikke iye). Uǵımsız ózgerisler adamlarda da átirap -ortalıq tásirinde júz boladı, lekin tosınarlı hám násillik ózgeshelikke iye. Eger payda bolǵan uǵımsız ózgerisler málim bir tur ushın paydalı bolsa, tábiy tańlanıw processinde olar ózgermeytuǵın bolıp, keyinirek jańa turning payda bolıwına alıp keledi. Sol sebepli selektsiya maslastırilmagan organizmlerdi (yaǵnıy, málim bir tur ushın zıyanlı yamasa paydasız ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan organizmlerdi) joq etiw arqalı uyqaslıqtı jaratadı. Ámelde barlıq ushın gúres processinde tek átirap -ortalıq sharayatlarına eń maslasqan organizmler omon qaladı hám násil beredi, olardıń iykemlesiw dárejesi áwladdan -áwladqa asıp baradı. Tábiy tańlanıwdıń úzliksiz tásiri sebepli hár qıylı jasaw jaylarındaǵı haywanlar yamasa ósimlikler jergilikli jaǵdayǵa iykemlesedi, olarǵa uyqas penentúrde túrli jónelislerde ózgeredi hám óz qásiyetlerinde parıq etedi (diversiya). Bunday process penenjańa sırtqı kórinislerdiń qáliplesiwine alıp keliwi kerek, sol sebepli bir baslanǵısh formadan kóbirek yamasa kemrek jańa sırtqı kórinisler (tur yamasa túrler) payda boladı. Usınıń menen birge, belgilerdiń túrli-tumanlıǵı tekǵana tiri sırtqı kórinislerdiń túrli-tumanlıǵın asıradı, bálki tábiy sharayatlardan jaqsılaw paydalanıw múmkinshiligin jaratadı, sebebi jańa organizmler (jańa belgiler menen) túp hám basqa sharayatlarda ámeldegi bolıwǵa ılayıq. olar menen báseki etpesten (mısalı, azıq-túlik ushın ).
Biologiyaning keyingi rawajlanıwı Charlz Darvin teoriyasınıń tiykarǵı qaǵıydalarınıń tuwrılıǵın tastıyıqladi; Darvinizm " evolyutsion táliymat" termini menen sinonimge aylandı. Zamanagóy "evolyutsiyanıń sintetik teoriyası" túsinigi de óz máseleleri boyınsha darvinizmga jaqın. Ol genetikalıqa, paleontologiya, molekulyar biologiya, ekologiya, etologiya maǵlıwmatların óz ishine aladı. N. Grin, Ol. Stouz hám D. Teylor ózleriniń biologiya kurslarında neodarvinizmni “genetikalıq tárepten anıqlanǵan belgilerdiń tábiy tańlanıw jolı menen organikalıq evolyutsiya teoriyası” dep tariyplaydilar. Evolyutsiyanıń qatań belgilengen nızamları ele jaratılmaǵan bolsa -de, jámi teoriyanı quraytuǵın eksperimental faktlar menen jaqsı tastıyıqlanǵan boljawlar bar. Ótken zaman daǵı evolyutsiya paleontologiya, biogeografiya, salıstırıwiy embriologiya hám bioximiya maǵlıwmatları menen tastıyıqlanǵan. Bioximiyagarlar molekulyar dárejede Darvin evolyutsiyasın ámelge asırdılar. Makromolekulalar populyatsiyalarini tańlaw, kúsheytiw hám mutatsiya ciklleri arqalı kerekli jóneliste rawajlanıwı múmkin.
Baǵdarlanǵan evolyutsiya qaysı bolıp tabıladı mániste baǵmanlar, pıshıqlardı sevuvchilar hám basqalar tárepinen qollanılatuǵın jasalma tańlawǵa uqsaydı. Tek endi bul organizmler yamasa kletkalar menen emes, bálki makromolekulalar dárejesinde ámelge asıriladı. Baǵdarlanǵan evolyutsiyanıń tabısı onıń qatnasıwshılarınıń kópligi menen belgilenedi. Bioximiyagar bir waqtıniń ózinde 10 -13 qıylı molekulalardı úyreniwi ádetiy hol bolıp tabıladı hám hár bir jańa áwlad 1-2 kún dawamında ámeldegi bolıwı múmkin (seleksiya waqtınan baslap jańa áwlad jaratılıwıǵa shekem).
Galapagos penenatawlarında jasawshı Darvin ispinozlari ulıwma ájdaddan, tahminan 1 millionnan 5 million jıl aldın payda bolǵan. Olar forması hám tumshug'ining uzınlıǵı boyınsha Gavayi atawlarındaǵı ispinozlar menen salıstırılǵan. Hár túrlı hawa rayı sharayatında ispinozlarning túrli morfologiyalıq qásiyetleri úyrenildi. Haldane túsintirganidek, tańlaw genler tárepinen málim dárejede basqarılatuǵın belgilerge tásir etpegenge shekem, keyingi áwladqa tásir etpeydi. Atawlar daǵı hawa rayı sharayatı jıldan-jılǵa ózgerip turadı, ispinozlar azıqlanatuǵın urıwlardıń úlkenligi de ózgeredi hám olardıń tumshug'ining optimal forması ol yamasa bul jóneliste ózgeredi hám seleksiya tásirinde populyatsiyaning ózgeriwi.júzege keledi.
Populyatsiya ózgergende, gen chastotaları tosınarlı processler nátiyjesinde ózgeredi, ásirese kishi populyatsiyalarda.
Orıs penenknyazi, revolyuciyashı, geograf hám geolog P. A. Kropotkin, anarxizm teoretiksi retinde ótken ásirdiń 60 -jıllarında Arqa Sibir boylap bir qatar ekspediciyalardı ámelge asırdı. Tábiyǵiy apatlardan qochgan haywanlardıń úlken massalarınıń háreketin gúzeter eken, ol evolyutsiya faktorları retinde haywanot álemindegi óz-ara járdem hám sheriklikti ajıratıp kórsetdi.
Shubhasız evolyutsiyanıń eń zárúrli faktorı bolǵan tábiy tańlanıwdan tısqarı, basqalar da bar. Olardan biri baxtsız hádiyse. variatsiya dárekleri tosınarlı gen yamasa xromosoma mutatsiyalari bolıp tabıladı. Kishi populyatsiyalarda múmkinshilik ásirese zárúrli bolıp tabıladı. Haqıyqattan da, násildiń hár bir áwladı aldınǵı áwladta ámeldegi bolǵan genlerdiń úlgisin óz ishine aladı. Eger kesiwiwshi populyatsiya kishi bolsa, birpara genlerdiń chastotaları bir yamasa bir neshe áwladlarda kútpegende hám keskin ózgeriwi múmkin. Gen chastotasınıń bunday ózgeriwi genetikalıq drift dep ataladı. Darvin ispinozlari bir ret dúbeley waqtında Qubla Amerikadan alıp ketilgan hám jańa populyatsiyani jaratqan - túrli atawlarda jańa túrler sonday payda bolǵan. Jańa hám eski populyatsiyalar hár qıylı tańlaw basımın basdan keshirdiler hám túrli jónelislerde rawajlandilar.
Jańa túrlerdiń payda bolıwı evolyutsiyaǵa mısal bolıp tabıladı. Ádetde, turning tariypi kesilisiw shártleri dep esaplanadı : bir-biri menen chatishtira alatuǵın, lekin basqa uqsas gruppalar menen bola almaytuǵın organizmler toparı bir túrge kiredi. Jańa turning payda bolıwı ushın populyatsiyalar ortasında reproduktivlik izolyatsiya ámeldegi bolıwı kerek. Darvin ispinozlari menen de sonday boldı. Arnawlı bir sharayatlarda (mısalı, tutqınlıqta ) túrli túrlerdiń wákilleri bir-biri menen shaǵılıstırıwı múmkin, biraq jańa tur payda bolmaydı, sebebi arıslan hám jolbarıs yamasa eshak hám at ortasında xoch bolmaydı. kóbeyiw qábiletine iye. Populyatsiyalar bir-birinen ajralmagan táǵdirdagina jańa túrlerdi keltirip shıǵarıwı múmkin.
1931 jılda amerikalıq genetikalıq Sall Rayt ózgeriwshenlik, populyatsiya kólemi, izolyatsiya dárejesi, seleksiyaning roli hám basqa bir qatar faktorlardıń evolyutsiyasındaǵı bahalardı anıqlawǵa háreket etdi. Ol olardıń birgeliktegi háreketiniń zárúrligi hám zárúr ekenligin tán aldı, keyinirek bul kóplegen basqa ilimpazlar tárepinen aytıp ótken.
1930 -jıllarda Chetverikov, Fisher, Xelden hám Raytlar genetikalıqa Darvin ideyasınıń hasası bolıp xizmet etiwi múmkin degen juwmaqqa keldiler. Olar tur ishinde júz bolatuǵın genetikalıq processlerdi úyreniwdi basladılar hám túrlerdiń payda bolıwı menen juwmaqlandi, bul bolsa keyinirek jańa turning payda bolıwına alıp keledi. Mikroevolyutsiya haqqındaǵı táliymat áne sonday qáliplesken. Tur ishindegi ózgeriwshenlik úsh qıylı boladı : genotipik (bul tiykarınan mutatsiyalar sebepli DNKning ózgeriwshenligi), fenotipik (rawajlanıp atırǵan organizmlerdiń ayriqsha belgileriniń ózgeriwshenligi) hám rawajlanıw sharayatlarınıń heterojenligidan kelip shıǵıs modifikatsiya ózgeriwshenligi.
Sheshiwshi rol, álbette, 60 -jıllardıń aqırında N. v. Timofeev-Resovskiy, N. N. vorontsov, A. v. Yablokovlar tárepinen úyrenilgen genotipik ózgeriwshenlikke tiyisli. Olardıń teoriyasına kóre, elementar birlik - bul xalıq, Lamarkda bolsa sonday individ bar edi. Turaqlı evolyutsion jılısıwlardıń payda bolıwı ushın keminde tórtew evolyutsion omilning tásiri talap etiledi: mutatsiyalar, shaxslar sanınıń ózgeriwi (" turmıs tolqınlari"), izolyatsiya hám tábiy tańlanıw.
Mutatsiyalar elementar evolyutsiya materialın beredi, biraq mutatsiyalarning ózi ele evolyutsiyanı támiyinlamaydi, sebebi olar túrli jónelislerde júzege keledi hám arttırılǵandıń joq etiliwine alıp keliwi múmkin. Jańa tur bir hopda reproduktivlik izolyatsiyani keltirip shıǵaratuǵın mutatsiya jaǵdayında baslanıwı múmkin. Rawajlanıp atırǵan individler poliploid dep ataladı, olar óz-ózinen kóbeyiwi múmkin, lekin ápiwayı aǵayınları menen chatisha almaydı hám sol sebepli olardan reproduktivlik túrde ajratıladı. Olardıń barlıq áwladları da poliploidlar boladı. Poliploidlar qolaysız ortalıq sharayatlarına ata-ana formalarına qaraǵanda jaqsılaw taqat etediler. Itimal, kópshilik gúlleytuǵın ósimlikler sol tárzde payda bolǵan, sebebi olar arasında poliploidlar sanı derlik 2/3 ni quraydı. Derlik barlıq materiallıq ósimlikler tetraploid yamasa poliploid bolıp, olarda genetikalıq material ko'payadi. Izolyatsiya evolyutsiyanıń zárúrli faktorı bolıp, ol keńislikdegi, máwsimiy hám basqalar bolıwı múmkin.
Cifrlardıń ózgeriwi de túrli jónelislerde júz boladı hám násillik ózgerislerge anıq jónelis bermeydi.