O`zbekstan respublikasi joqari ha`m orta arnawli biLİm miNİSTİRLİGİ

III bap. Materiallıq emes aktivler auditinin` metodikasın qa`liplestiriw ha`m 

jetilistiriw 

1. Materiallıq emes aktivlerdi  auditin sho`lkemlestiriw ha`m o`tkeriw 

usılları, olardı jetilistiriw 

 

Materiallıq  emes  aktivler  ha`m  olar  boyınsha  a`melge  asırılatug`ın  xojalıq 

aylanısları  agrar  sektor  ka`rxanaları  finanslıq  esabatının`  isenimliligin  bahalawda 

ku`ta`  a`hmiyetli.  Son`g`ı  jıllarda  materiallıq  emes  aktivlerdin`  ka`rxanalar 

mu`lklerinin`  ulıwma  summasındag`ı  u`lesi  artıp  baratırg`anlıg`ı  sebepli  olar 

boyınsha  aylanıslardag`ı  qa`telerdin`  finanslıq  esabat  isenimliligine  ta`siri  de 

artpaqta. 

Bizin` pikirimizshe, materiallıq emes aktivler auditi protsesinde to`mendegi 

wazıypalar sheshiliwi kerek:  

1. Materiallıq  emes  aktivler  boyınsha  aylanıslardı  a`melge  asırıwshı 

xızmetkerlerdin`  huqıqıy  sawatlılıg`ın  ha`m  materiallıq  emes  aktivler  tuwrasında 

nızam hu`jjetlerine a`mel qılınıwın anıqlaw. 

2. Materiallıq  emes  aktivlerdi  satıp  alıw,  qabıllaw,  satıw  ha`m  esaptan 

shıg`arıw  tuwrasında  qarar  qabıl  etiliw  ta`rtibin  ha`m  bul  aylanıslardın`  finanslıq 

na`tiyjelerin bahalaw. 

3. Finans  xojalıq  iskerliginin`  bul  tarawında  durıs  jumıs  ju`ritilip 

atırg`anlıg`ın bahalaw. 

4. Materiallıq emes aktivler boyınsha aylanıslardı buxgalteriya esabında tolıq, 

durıs ha`m isenimli sa`wlelendiriliwdi anıqlaw. 

5. Materiallıq  emes  aktivlerdin`  bar  ekenligi  u`stinen  baqlaw  ornatılıwın 

anıqlaw  (mu`lklik  ob`ektlerdi  materiallıq  emes  aktivler  qatarına  alıp  barıwdın` 

durıslıg`ı;  bar  ekenligin  ha`m  aylanıslardı  hu`jjetlestiriwdin`  durıslıg`ın  tekseriw; 

materiallıq emes aktivlerdi bahalawdın` durıslıg`ın tekseriw; inventarizatsiya qılıw; 

esabat  ko`rsetkishlerinin`  sintetikalıq  ha`m  analitikalıq  esap  mag`lıwmatlarına 

sa`ykesligin anıqlaw). 

6. Sintetikalıq  esaptı  ju`ritiw,  materiallıq  emes  aktivlerdin`  kirisi  ha`m 

shıg`ısına  tiyisli  aylanıslardı  salıqqa  tartıwdın`  durıslıg`ın  tekseriw  (materiallıq 

---

 

57 

emes  aktivlerdin`  kirisi  ha`m  shıg`ısına  tiyisli  aylanıslardı  sintetikalıq  esap 

registrlerinde  sa`wlelendiriw;  materiallıq  emes  aktivlerdin`  kiriske  alınıwı  ha`m 

shıg`ıs qılınıwına tiyisli aylanıslardı salıqqa tartıw ma`seleleri). 

7. Materiallıq  emes  aktivlerge  amortizatsiya  esaplaw  ha`m  esapta 

sa`wlelendiriw  (paydalı  xızmet  mu`ddetin  belgilewdin`  tiykarlang`anlıg`ı; 

amortizatsiya 

esaplawda 

qollanılg`an 

usıllardın` 

nızamlılıg`ı 

ha`m 

tiykarlang`anlıg`ı; amortizatsiya ajıratpalarının` esapta sa`wlelendiriliwi).  

Joqarıda keltirilgen ma`seleler boyınsha jeterli  mag`lıwmatlarg`a iye  bolıw 

auditorg`a  materiallıq  emes  aktivler  esabının`  jag`dayın  g`a`rezsiz  bahalaw  ha`m 

qag`ıydabuzarlıqlar  ha`m  de  a`meldegi  nızamshılıq  ha`m  belgilengen 

qag`ıydalardan shetke shıg`ıwlardı anıqlawg`a imkan beredi.  

Auditor  materiallıq  emes  aktivlerdi  tekseriw  waqtında  to`mendegi 

mag`lıwmat dereklerinen paydalanıwı usınıs etiledi: 

 

materiallıq emes aktivlerdi esapqa alıw ha`m olar menen baylanıslı aylanıslardı 

salıqqa  tartıwdı  sho`lkemlestiriw  ma`selelerin  ta`rtipke  salıwshı  tiykarg`ı 

normativ hu`jjetler; 

 

ka`rxananın`  esap  siyasatı  haqqındag`ı  buyrıg`ı  (materiallıq  emes  aktivler 

esabına tiyisli bo`legi); 

 

materiallıq  emes  aktivler  sintetikalıq  ha`m  analitikalıq  esabı  boyınsha 

ka`rxanada qolllanılatug`ın esap registrleri; 

 

materiallıq  emes  aktivlerge  tiyisli  aylanıslardı  esapqa  alatug`ın  da`slepki 

hu`jjetler; 

 

finanslıq esabat ha`m og`an tu`sindiriwler.  

Auditorlıq  mag`lıwmatların  toplaw  ha`m  islew  beriw  na`tiyjesinde 

qa`liplesken informatsiyalar audittin` informatsiya sistemasın quraydı. Solay etip, 

materiallıq emes aktivler auditi abstrakt kategoriya, funktsiya ha`m protsess ha`m 

de texnologiyanı o`zinde ja`mlegen quramalı bir sistema (3.1-keste).