Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги

"Шифр билан тескари боғланиш" режими. Бу режимда блок ўлчами 64 битдан фарқ қилиши мумкин. Шифрланиши керак бўлган файл К бит узунликдаги кетма-кет блоклар деб қабул қилинади (К = 1...64). У ҳолда ҳар қандай i=1...n учун шифрматн блоки С_i = М_i & P_i-1(бунда P_i-1 аввал шифрланган) блокнинг К юқори битларидир.
DES алгоритмининг қўлланиш соҳалари. DES алгоритмининг санаб ўтилган барча режимларининг ўзига хос ютуқлари ва камчиликлари мавжуд бўлиб, улар тадбиқ етиш соҳаларига жуда боғлиқдир. Масалан, ECB режими калитларни шифрлашда яхши натижалар берса, CFB режими еса алоҳида олинган символларни шифрлашда асқотади, OFB режими қўлланилса, сунъий йўлдош орқали боғланишлар осон шифрланади. CBС ва CFB ре-жимлари маълумотларни аутентификация қилишда жуда қулай ҳисобланади, яъни бош ЭҲМ билан терминал ўртасида маълумотлар алмашинувида интерактив шифрлашни амалга оширишда қўл келади, амалиётда калит-ларни автоматик тарқатиш жараёнида калитларни криптографик шифрлашда қўлланилади, файлларни шифрлашда, почта орқали жўнатишда, сун`ий йўлдош боғланишлари ва турли амалий масалаларни жўнатишда жуда қулайдир. ОЕZ стандарти ЕҲМ берилганларини шифрлаш ва антишифрлашда ишлатиларди. Лекин унинг қўлланиши аутентификацияга учун ҳам умумлаштирилган эди. Маълумотларни автоматик қайта ишлаш жараёнида инсон ҳар бир маълумотга бирор ўзгариш киритилганми, йўқми буни кузата олмайди. Шунинг учун олдиндан маълумотларнинг ўзгариши тўғрисида бирор хабар берадиган автоматик воситага эга бўлиши керак. Бунда хатоликларни аниқлайдиган оддий кодлар бирор натижа бермайди. Аммо DES алгоритми ёрдамида криптографик йиғинди(сумма)ни ташкил этиш мумкин. Бу сумма маълумотларни тасодифий ва нотасодифий ўзгаришлардан сақлаши мумкин. Бу жараён ЭҲМдан олинган натижаларни аутентификация стандартини ифодалайди. Стандартнинг моҳияти шундаки, берилган маълумотлар CFB режими билан шифрматн кўринишга ёки СВС режими билан блокли шифрлар боғланишига эга кўринишдаги натижавий шифр блокидан иборат бўлган очиқ матннинг барча разрядлари функциясига эга бўлади. Шундан кейин юбориладиган очиқ матнли маълумот ҳисоблаб чиқилган блокли шифрлар асосида жўнатилади. Бирхил маълумотларни ҳимоя қилишда ҳам шифрлаш усулидан фойдаланиш, ҳам аутентификация усулини қўллаш мумкин. Аутентификация алгоритмини ҳам очиқ матнга, ҳам шифрланган матнга тадбиқ етиш мумкин. Шифрлаш ва аутентификацияни компьютер хотирасидаги ахборот учун ҳам қўллаш мумкин. Кўпгина компьютерларда паролларни қайтмас кўринишда хотирада сақлайдилар. Фойдаланувчи компьютерга мурожаат қилганда паролни киритиб уни шифрлайди. Шифрланган парол аввалгиси билан таққосланади. Бордию, иккала шифрланган парол бирхил бўлиб чиқса, у ҳолда фойдаланувчи компьютер хизматидан фойдалана олади, акс ҳолда йўқ! Баъзан шифрланган паролни DES алгоритми билан очиш имкони пайдо бўлади. Бунда алгоритм калити паролга ўхшаш бўлиб, очиқ матн еса фойдаланувчининг айнан матни бўлади. DES алгоритмининг энг кўп қўлланадиган соҳаси-бу банк ва молия йўналиши бўлиб, электрон тўловлар тизимида маълумотларни ҳимоя қилишдир. Шунинг учун ҳам банк автоматларида, савдо тармоқларида, автоматлаштирилган молия тармоқларидаги асосий компьютерларда DESалгоритми жуда кенг қўлланади.

2. 
   АЕS (Advanced Encryption Standard) шифрлаш стандартидир. Бу стандарт АҚШ олдинги стандарти DЕS ўрнига ишлатиляпти. Бу курс ишини вазифаси АЕS шифрлаш алгаритмининг таҳлили ва тадқиқига бағишланган. Бу стандарт асосини Рижндаел шифрлаш алгоритми ташкил этади. Бу стансартни ўрганишдан мақсад бу стандарт қиммати билан ўзаро боғлиқдир. Чунки бу стандарт маълумотларни узатишда ўзининг хавфсизлик даражаси юқорилиги билан ажралиб туради. Ҳозирда бундан бўлак бу алгаритм қимматли маълумотларга эга бўлган корхона ва фирмаларда ҳам маълумот узатишда фойдаланиб келиняпти.
   

Бу стандартни ўрганиш давомида мақсад қилиб кўп нарсаларни қўйилган. Чунки бу стандартни ўрганиб чиққан мутахасис ўзининг шифрлаш стандартини тузишга ва уларда бўладиган жараёнларни тушунишга ҳаракат қилади. Бу курс иши мавзусини долзарблигига келадиган бўлсак ҳозирда маълумотларни қимматлилик ошга бир даврда шифрлаш алгаритмларига муҳтожлик сезамиз. Бу шифрлаш алгаритми эса ўзининг криптобардошлилиги юқорилиги билан бошқалари орасида ажралиб туради.
DЕS блокли шифрлаш алгоритми 1999 йилгача АҚШда стандарт шифрлаш алгоритмлари сифатида ишлатиб келинган. 1974 йилдан Америка қўшма штатларининг стандарт шифрлаш алгоритми сифатида қабул қилинган DЕS шифрлаш алгоритми қуйидаги :
- калит узунлигининг кичиглиги ( 56 бит);
- S-блок акслантиришларининг дифференсиал криптотаҳлил усулига бардошсизлиги ва бошқа сабабларга кўра эскирган деб саналади. Айниқса 1999 йилда DЕS шифрлаш алгоритми ёрдамида шифрланган малумотнинг Интернет тармоғига уланган 300 та паралел компютер томонидан йигирма тўрт соат давомида очилиши ҳақидаги малумотнинг тасдиқланиши бундан кейин мазкур стандарт алгоритми ёрдамида малумотларни криптографик муҳофаза қилиш масаласини қайтадан кўриб чиқиш ва янги стандарт қабул қилиш заруратини келтириб чиқарди.
Америка қўшма штатларининг “Стандартлар ва Техналогиялар Миллий Институти (NIST)” 1997 йилда ХХИ асрнинг маълумотларни криптографик муҳофазаловчи янги шифрлаш алгоритми стандартини қабул қилиш мақсадида танлов эълон қилди. 2000 йилда стандарт шифрлаш алгоритми қилиб, РИЖНДАЕЛ шифрлаш алгоритми асос қилиб олинган АЕS (Advaced Encryption Standart) (FIPS 197) қабул қилинди. Алгоритмнинг яратувчилари Белгиялик мутахассислар Ён Демен (Жоан Даемен) ва Винсент Рюмен (Винсент Рижмен)ларнинг фамилияларидан РИЖНДАЕЛ номи олинган .
АЕS FIPS 197 блокли шифрлаш алгоритмида 8 ва 32-битли (1-байтли ва 4-байтли) векторлар устида амаллар бажарилади. АЕS FIPS 197 шифрлаш алгоритми ХХИ асрнинг энг барқарор шифрлаш алгоритми деб ҳисобланади. Бу алгоритм бошқа мавжуд стандарт симметрик шифрлаш алгоритмларидан фарқли ўлароқ, Фейстел тармоғига асосланмаган блокли симметрик шифрлаш алгоритмлари қаторига киради.
Юқоридаги айтилганлардан хулоса чиқариш мумкин, ҳозир криптографияда криптотизимларни мураккаблаштириш, алгоритмлар мустаҳкамлигини орттириш, шунингдек маълумотлар блоклари ҳажмини камайтириш муаммолари долзарб. Криптографик тадқиқотлар сўзсиз ҳайрон қолдиради ва келажакка муҳим улуш қўшади. Лекин, шуни эътиборга олиш керакки, криптографик алгоритмлар — бу тизим ва протоколларни ишлаб чиқи учун фойдаланиладиган бор йўғи қурилиш блоклари. Криптотизимларда энг катта нозиклик лойиҳалаш ва амалга оширишдаги камчиликлар билан алоқадор. Ҳозирча бу тренд яқин келажакда ўзгаришига асос йўқ, шунинг учун назарий тадқиқотлар билан бирга криптографияни фойдаланадиган инженерлар, лойиҳачилар, тизимни ишлаб чиқувчи ва жорий қилувчиларнинг иш самарадорлигини орттиришга эътибор қаратиш лозим.
Ҳозирги кунда криптография ҳар бир шахснинг ҳаётида муҳим ўринга эга. Ҳар бир шахс кунига ҳеч бўлмаганда бир марта маълумотларни шифрланиши билан боғлиқ вазиятга дуч келади. Замонавий криптография тўлиқ математикага асосланган. Криптографияда математика таъқиб қиладиган асосий масала— бу криптографик турғунлик, яъни назарий ва амалий бузишга қарши тура оладиган қобилият. Шундай қилиб, Интернет тизими криптографик тизимларида ишлатиладиган шифрлаш тизимлари (AES, DES, RSA, DSA ва бошқ.) сонлар назарияси ва алгебранинг сўнгги ютуқларини фойдаланади. Уларни бузиш—мураккаб математик масалани ечиш демакдир.
Криптография усулларидан иборат баъзи муаммоларни квант криптографиясини ечиши мумкин. Квантли криптография — бу маълумотлар узатишнинг махфий каналларини яратиш учун квант физикаси эффектларини қўллашга имконият берадиган, тадқиқотларнинг нисбатан янги йўналиши. Квант коммуникацияси тизимини амалий реализацияси йўлида бирқатор техник муаммолар келип чиқади. Ҳозирда бирқанча фирмалар квантли криптографиянинг биринчи тижорат тизимларини таклиф қилмоқда. Бундан, квантли тизимлар ҳали оммавий фойдаланишга кириши яқин эмас, лекин улар ҳозир ўта муҳим алоқа каналлари ҳимояси учун фойдаланилиши мумкин.
Криптография ва криптоанализни замонавий дунёда разведканинг муҳим формаси деб атамоқда. Улар математик ҳисоблашларга олиб келади. Бу вақтда криптография — бу санъат. Айрим вақтларда у тадқиқот қилаётган объектлар математик қонунларга буйсинмаслиги мумкин ва бунда фараз қилиш ёрдам беради.
Криптографияни тадқиқ қилишда янги йўналишлардан бири — шифрларни ёндаги каналлардан, яъни шифрни амалга оширишда «тинглаш» асосида юритиладиган «ғирром» криптоанализдан ҳимоялаш усулларини тадқиқ қилиш.
Криптография келажакда фаол ривожланишда давом этиши сўзсиз. Унинг келажакдаги масалаларидан бири — юқори даражали махфийликга эга шифрлашнинг тезкор усулларини ишлаб чиқиш. Бу масала жуда катта ҳажмдаги маълумотлар ўтказиладиган катта миқдордаги алоқа каналлари билан асосланади. [10].
1.3. Cимметрик криптотизимлар мавзусини ўргатишда фойдаланиладиган педагогик технологиялар таҳлили
“Технология” юнoнчa cўз бўлиб, “techne” – мaҳopaт, caнъaт вa “logos” – тyшyнчa, тaълимoт, фaн мaънocини aнглaтaди. “Taълим тexнoлoгияcи” ибopacининг мaънocи – (инглизчa “An educational technology”) тaълим жapaёнини юкcaк мaҳopaт билaн caнъaт дapaжacидa тaшкил этиш тўғpиcидa мaълyмoт бepyвчи фaн, тaълимoт дeмaкдиp. Aйни вaқтдa мaзкyp тyшyнчaнинг тaъpифи ҳaмдa yнинг мoҳияти бopacидa ягoнa ғoя мaвжyд эмac. Бy нaзapия мoҳиятининг ёpитилишигa ниcбaтaн тypли ёндaшyвлap мaвжyд.
Ҳозир педагогик технологияларнинг бир қанча таърифлари мавжуд.
В.П. Беспалко педагогик технологияни амалиётга татбиқ қилинадиган муайян педагогик тизим лойиҳаси сифатида белгилайди. У педагогик тизим технологиялар ишлаб чиқиш учун асос бўлади, деб ҳисоблайди.
Н.Ф.Тализина ҳар бир педагог реал педагогик жараённи ташкил этишдан олдин ўқув жараёни ҳақида технологик даражада билимлар тизимини билиб олган бўлиши шарт, у фан ва амалиёт оралиғида тамойилларни олға сурувчи, методлар ишлаб чиқувчи, уларни изчил қўллаш каби масалалар билан шуғулланувчи алоҳида фан бўлиши керак, деб ҳисоблайди.
Айрим муаллифлар ўқитиш технологияларига фан ва санъат оралиғидаги фан деб қарайдилар, бошқалари уни лойиҳалаш билан боғлайдилар.
Шундай қилиб, бир ёндашувда ўқитиш технологиялари ўқитишнинг барча воситаларини қамраб олган қандайдир жиҳозлаш сифатида ҳам белгиланади. Унда технология ўқув жараёнини техниклаштиришни тақозо қилади.
Бошқа ёндашувда технологияга таълим амалиётини янги ёки замонавийлаштирилган билимлар билан таъминлашнинг усули сифатида қарашга имконият беради. Бунда технологияга таълимнинг илмий тамойиллари ва амалиётини татбиқ этиш сифатида қаралади.
Технология тушунчаси 60-йиллардаги Америка ва Ғарбий европада таълимни ислоҳ қилиниши билан боғлиқ равишда кириб келди. Б.Блуи, Ж. Королл, П.Я.Галперин, В.И.Давидов, Н.А.Менчинская, З.И.Калмикова, Л.И. Занков технологиялари машҳур. Ўқитишни ташкил қилишнинг технологик ёндашувлари В.П.Беспалко, Н.Ф.Тализина, Л.М.Фридман, Ю.Н.Кулюткина, Г.С.Сухобской, Т.В.Кудрявсев, А.М. Матюшкин, М.И.Махмутов каби аксарият психолог ва дидактикачиларга таалуқлидир.
Педагогик технология моҳиятини ёритиш учун педагог-дидактикачилар томонидан берилган таърифларга тўхталиш мақсадга мувофиқ.