Өзбекстан республикаси жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги қарақалпақ МӘмлекетлик университети

4.Tiykarǵı qurallardıń amortizatsiyasi
Amortizatsiya” termini ulıwma alǵanda tiykarǵı fondlarning “o'lmasligi”, olar tozıwınıń oranıwın, tikleniwin ańlatadı. Óndiristegi tiykarǵı fondlarning tozıwın pul qarjların jiynaw arqalı oraw amortizatsiya dep ataladı. Sonlıqtan, amortizatsiya fondi—eskirishni (jeyilishni) oraw ushın
Mólsherlengen pul mablaglari bolıp tabıladı. Ol amortizatsiyaga ajıratılǵan aqshalar esabınan quram tabadı.

Amortizatsiya—miynet qurallarınıń tozıwın bólekan oraw ushın aqsha ajıratıw bolıp tabıladı.

Klassik mániste amortizatsiya – bul kárxananıń uzaq múddetli aktivlerdi jaratılıwma sarplaǵan qarjların oraw. Bunday ǵárejetler islep shıǵarılǵan ónimlerge paydalanıw múddeti dawamında bólimlerge bólinedi.

Amortizatsiya aktivning amortizatsiya etilgen ma`nisin onıń paydalı múddeti dawamında esap -kitap dáwirleri ortasında bólistiriw hám aktivdiń amortizatsiya etilgen ma`nisin odan paydalanıw nátiyjesinde payda bolǵan ónim (jumıs, xızmetler) ózine túser bahasına sistemalı túrde ótkeriw procesi bolıp tabıladı.

Lgan ónim (jumıs, xızmetler) ózine túser bahasına sistemalı túrde ótkeriw procesi bolıp tabıladı.

Amortizatsiya summasınıń pul ańlatpası esaplanadı amortizatsiya ajıratılǵan qarjılari , bul tiykarǵı qurallardıń tozıw dárejesine sáykes keledi. Tiykarǵı qurallardıń normal islewin támiyinlew ushın olardı kapital remontlaw ámelge asıriladı, olardı finanslıq támiynlew de amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları esabınan ámelge asıriladı. Sol sebepli amortizatsiya muǵdarı kapital remontlaw hám modernizaciyalaw ǵárejetlerin óz ishine aladı.

Amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları ámeldegi atqarıw ǵárejetleriniń (olar ózine túser bahasına kiritilgen) hám milliy ekonomikanıń finanslıq resurslariniń zárúrli bólegi bolıp tabıladı. Olar tómendegi funktsiyalardı atqarıp, ekonomikalıq mexanizmde zárúrli rol oynaydı :

─ tamamlanılǵan tiykarǵı qurallardı tolıq qayta tiklew,

─ amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları summası esabına jańa tiykarǵı qurallardı satıp alıw ;

─ keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw ushın aqshalardı toplaw ;

─ modernizaciyalaw esabına ámeldegi tiykarǵı fondlarning texnologiyalıq dárejesin asırıw ;

─ tiykarǵı qurallardı qayta tiklewdi joybarlaw ushın zárúr bolǵan joybarlaw hám finanslıq standartlar sistemasın jaratıw.

Tiykarǵı qurallar ob'ektiniń paydalanıw múddeti onı iyesi tárepinen satıp alınǵanda tómendegilerge tıykarlanıp belgilenedi:

Jumıs rejimine (smenalar sanı ), tábiy sharayatlarǵa, basqınshı ortalıq tásirine, remontlaw sistemasına qaray kutilayotgan fizikalıq tozıw ;

Jańa engizilgen sol sıyaqlı tiykarǵı qurallardıń arzanıwı yamasa ónimliligi asıwı nátiyjesinde tozıwı ;

Ob'ektten paydalanıw boyınsha normativ hám basqa sheklewler (mısalı, ijara múddeti).
Paydalanıw múddetiniń eń uzaq múddeti shólkem tárepinen bazardı rawajlandırıw, ónim (jumıslar, xızmetler) ni satıw múmkinshiligin bahalardıń básekiles emesligi sebepli hám basqa sebeplerge kóre, ayırım islep shıǵarıw túrleriniń ayriqsha qásiyetlerin esapqa alǵan halda, óz qálewine kóre tańlaydı..

Paydalanıwdıń eń qısqa múddeti shólkem tárepinen ónimdiń joqarı básekige shıdamlılıǵı (satıwdıń kóbeyiwi, qolay bazar sharayatları ) óndiristiń ayırım túrleriniń qásiyetlerin esapqa alǵan halda óz qálewine kóre belgilenedi.

Amortizatsiya etilgen ǵárejet- bul tiykarǵı qurallar ob'ektiniń ma`nisi bolıp, onıń ma`nisinen amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları esaplanadı.

Kem amortizatsiya etilgen ǵárejet- bul amortizatsiya etilgen baha hám amortizatsiya esap beriw jılınıń baslanıwıǵa shekem esaplanǵan summa ortasındaǵı parq.

Amortizatsiya ob'ektleri (amortizatsiya etiletuǵın múlk) kárxana balansındaǵı tiykarǵı qurallar bolıp tabıladı.

Amortizatsiya ob'ektleri tómendegiler emes: jer hám basqa tábiyaattan paydalanıw ob'ektleri (suw, jer qa'ri hám basqa tábiy resurslar ); mámleket shólkemleriniń shet elde jaylasqan tiykarǵı fondlari; arxitektura hám kórkem óner estelikleri bolǵan ımaratlar hám imaratlar ; kitapxana fondlari; basqa áskerleri hám áskeriy strukturalarında jaylasqan qurallar, áskeriy, arnawlı texnika hám múlk.

Tiykarǵı qurallardıń amortizatsiyasini esaplaw tártibi.

Shólkem tárepinen esaplanǵan amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları stavkaları hám tiykarǵı qurallar ob'ektiniń amortizatsiya etilgen ma`nisi tiykarında hár ayda amortizatsiya esaplab shıǵıladı. Amortizatsiyaning aylıq stavkası (yamasa muǵdarı ) onıń jıllıq normasınıń (yamasa summasınıń ) 1/12 bólegin quraydı.

Jańa paydalanıwǵa tapsırılǵan ob'ektler ushın amortizatsiya olar paydalanıwǵa tapsırılǵan aydan keyingi aynıń birinshi kúninen baslanadı.

Ámelge asırılǵan yamasa amortizatsiya etilgen tiykarǵı qurallar ushın amortizatsiya pensiyaǵa shıqqan aydan keyingi aynıń birinshi kúninen yamasa amortizatsiya tawsılǵanınan keyin tamamlanıladı.

Ob'ektlerdi modernizaciyalaw, tolıq yamasa bólekan rekonstrukciya qılıw, tamamlaw, olardı tolıq yamasa bólekan toqtatıw menen qayta tiklew, nızam hújjetlerine muwapıq ob'ektlerdi konservatsiyalashda, sonıń menen birge paydalanıwǵa tapsırilmagan yamasa rezervde turǵan ob'ektler ushın amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları esaplanbaydı..

Shólkem amortizatsiyani esaplaw usılları hám usılların ǵárezsiz túrde belgileydi. Amortizatsiyani esaplaw usılları hám usılları kalendar jılı basında buxgalteriya siyasatında májburiy sáwlelendirilgen halda qayta kórip shıǵilıwına ruxsat etiledi.

Amortizatsiya ob'ektleri – bul kárxanada isletiletuǵın hám paydalanılmaytuǵın tiykarǵı qurallar.

Amortizatsiya degende tiykarǵı qurallar ma`nisin jaratılǵan ónimlerge ótkeriw procesi túsiniledi. Bul process tiykarǵı fondlar ózine túser bahasınıń bir bólegin islep shıǵarılǵan ónim (jumıs) ózine túser bahasına kirgiziw arqalı ámelge asıriladı. Ónimler sotilgandan keyin kompaniya bul muǵdardaǵı aqshanı aladı, keleshekte ol jańa tiykarǵı qurallardı satıp alıw yamasa qurıw ushın paydalanadı. Amortizatsiya ajıratılǵan qarjıların esaplaw hám olardan paydalanıw tártibi milliy ekonomika hukumat tárepinen belgilenedi. Amortizatsiya muǵdarı hám amortizatsiya normasın parıqlań. Arnawlı bir waqıt (jıl, sherek, ay) ushın amortizatsiya summası tiykarǵı qurallardıń tozıwınıń pul summası bolıp tabıladı. Tiykarǵı qurallardıń paydalanıw múddeti tugagunga shekem esaplanǵan amortizatsiya muǵdarı olardı tolıq qayta tiklew (satıp alıw yamasa qurıw ) ushın etarli bolıwı kerek. Amortizatsiya ajıratılǵan qarjılarınıń muǵdarı amortizatsiya normalari tiykarında anıqlanadı.
Amortizatsiya stavkası - bul tiykarǵı qurallardıń málim bir túri ushın málim waqıt dawamında tolıq qayta tiklew ushın amortizatsiya ajıratılǵan qarjılarınıń belgilengen muǵdarı bolıp, olardıń balans ma`nisinen procentlerde ańlatpalanadı. Amortizatsiya norması tiykarǵı qurallardıń bólek túrleri hám gruppaları boyınsha parıq etedi. Salmaǵı 10 tonnadan artıq bolǵan metall kesiw úskeneleri ushın. 0, 8 koefficiyenti qollanıladı hám massası 100 tonnadan artıq.- koefficiyent 0, 6. Qolda basqarılatuǵın metall kesiw qozaqları ushın tómendegi koefficiyentler qollanıladı : N, P anıqlıq klassları qozaqları ushın - 1, 3; A, B, C anıqlıq klası daǵı názik qozaqlar ushın - 2, 0; CNCli metall kesiw qozaqları, sonday-aq qayta islew orayları, CNC bolmaǵan avtomatikalıq hám yarım avtomatikalıq qozaqlar ushın - 1, 5. Amortizatsiya normasın belgileytuǵın tiykarǵı kórsetkish - bul tiykarǵı qurallardıń paydalanıw múddeti. Bul tiykarǵı fondlarning fizikalıq shıdamlılıq múddetine, ámeldegi tiykarǵı fondlarning tozıwına, xalıq xojalıǵınıń gónergen ásbap -úskenelerdi almastırıwdı támiyinlew múmkinshiligine baylanıslı. Amortizatsiya stavkası tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :

Qosılǵan \u003 d (Fp - Fl) / (Tsl * Fp),

bul jerde Na - jıllıq amortizatsiya norması, %; Fp - tiykarǵı qurallardıń dáslepki (buxgalteriya ) ma`nisi, rub.; Fl - tiykarǵı qurallardıń tamamlaw ma`nisi, rub.; Tsl - tiykarǵı qurallardıń standart xızmet múddeti, jıllar.

Tek miynet quralları (tiykarǵı qurallar ) emes, bálki nomoddiy aktivler de amortizatsiya etiledi. Bularǵa : jer uchastkalarınan paydalanıw huqıqı, tábiy resurslar, patentler, litsenziyalar, nou-xau, programmalıq ónimler, monopol huqıq hám jeńillikler, tavar belgileri, tavar belgileri hám basqalar kiredi. Nomoddiy aktivlerge amortizatsiya hár ay kárxana tárepinen belgilengen normalar boyınsha esaplanadı. ózi. Amortizatsiya etiletuǵın kárxanalardıń buyım-múlki tórt taypaǵa bólinedi:
1. Ímaratlar, imaratlar hám olardıń konstruktiv komponentleri.
2. Jolawshı transportı, jeńil kommerciya avtomobilleri, orgtexnika hám mebeller, kompyuter texnikası, informaciya sistemaları hám maǵlıwmatlardı qayta islew sistemaları.
3. Birinshi hám ekinshi taypalarǵa kirmagan texnologiyalıq, energetika, transport hám basqa ásbap -úskeneler hám de materiallıq baylıqlar.
4. Nomoddiy aktivler.
Jıllıq amortizatsiya stavkaları : birinshi taypa ushın - 5%, ekinshi taypa ushın - 25%, úshinshi taypa ushın - 15%, tórtinshi taypa ushın bolsa amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları tiyisli nomoddiy aktivlerdiń ámel qılıw múddeti dawamında teń úleslerde ámelge asıriladı.. Eger nomoddiy aktivden paydalanıw múddetin anıqlawdıń ılajı bolmasa, amortizatsiya múddeti 10 jıl etip belgilenedi. Tiykarǵı fondlarni aktiv jańalaw hám pán-texnika rawajlanıwın jedellestiriw ushın ekonomikalıq shárt-shárayatlar jaratıw maqsetinde aktiv bólektiń (mashinalar, ásbap -úskeneler hám transport quralları ) jedel tozıwın qóllaw maqsetke muwapıq dep tapildi, yaǵnıy. bul aqshalardıń balans ma`nisin amortizatsiya stavkalarında názerde tutılǵanınan qısqalaw múddette jaratılǵan ónimlerge tolıq ótkeriw. Aqshalar emissiyasini kóbeytiw ushın paydalaniletuǵın tiykarǵı qurallarǵa tezlestirilgen amortizatsiya qollanılıwı múmkin Kompyuter pánleri, jańa progressiv túrdegi materiallar, ásbaplar hám úskeneler, ónimler kiripin keńeytiw. Tiykarǵı qurallar balans ma`nisi tolıq islep shıǵarılǵan ónim ózine túser bahasına ótkerilgunga shekem esaptan shıǵarılǵan táǵdirde, kem esaplanǵan amortizatsiya tólewleri kárxana ixtiyorida qalǵan payda esabınan oraladı. Bul aqshalar amortizatsiya tólewleri menen birdey tárzde qollanıladı.