Өзбекстан республикаси жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги қарақалпақ МӘмлекетлик университети

3.Tiykarg'i qurallardi esapqa aliw ha'm bahalaw qurallardin' amortizatsiyasi
Tiykarǵı qurallar natura hám baha kórinisinde esapqa alınadı. Tiykarǵı qurallardı natura formasında esapqa alıw úskenelerdiń texnikalıq quramı hám balansın anıqlaw ushın zárúr; kárxana jáne onıń islep shıǵarıw birlikleriniń islep shıǵarıw quwatların esaplaw ; onıń tozıw dárejesi, paydalanıw hám jańalanıw múddetlerin anıqlaw.
Tiykarǵı qurallardı fizikalıq kóriniste esapqa alıw ushın dáslepki hújjetler ásbap -úskeneler, jumıs jayları hám kárxanalardıń pasportları esaplanadı. Pasportlarda tolıq maǵlıwmatlar bar texnik ayrıqshalıqlar barcha tiykarǵı qurallar : jumısqa túsirilgen jılı, quwatı, tozıw dárejesi hám basqalar. Kárxana pasportında islep shıǵarıw quwatın esaplaw ushın zárúr bolǵan kárxana tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar (islep shıǵarıw profili, materiallıq-texnikalıq xarakteristikaları, texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishleri, úskeneler quramı hám basqalar ) bar. Tiykarǵı qurallardı ózine túser bahasın (pul) bahalaw olardıń ulıwma baxasıni, quramı hám dúzilisin, dinamikasın, amortizatsiya ajıratılǵan qarjıların anıqlaw, sonıń menen birge olardan paydalanıwdıń ekonomikalıq natiyjeliligin bahalaw ushın zárúr bolıp tabıladı.
Tiykarǵı qurallardıń pul ma`nisiniń tómendegi túrleri ámeldegi:
1. Tariyxıy baha boyınsha bahalaw, yaǵnıy.jaratıw yamasa satıp alıw waqtında (sonday-aq jetkiziw hám ornatıw ) ámelge asırılǵan haqıyqıy ǵárejetler boyınsha, olar islep shıǵarılǵan yamasa satıp alınǵan jıl bahalarında.
2. Ózgertiw ma`nisi boyınsha bahalaw, yaǵnıy. qayta bahalaw waqtında tiykarǵı qurallardı tákirar islep shıǵarıw ǵárejetleri boyınsha. Bul baha aldın jaratılǵan yamasa satıp alınǵan tiykarǵı qurallardı málim bir waqıtta jaratıw yamasa satıp alıw qanshaǵa túsiwin kórsetedi.
3. Amortizatsiyani (qaldıq bahanı ) esapqa alǵan halda túp nusqada yamasa restavratsiyada bahalaw, yaǵnıy. ele tayın ónimge ótkerilmagan ózine túser bahasında.
Fost tiykarǵı qurallardıń qaldıq ma`nisi tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :

Fost \u003 d Fnach * (1-Az waqıt * Tn),

bul erda Fnach - tiykarǵı qurallardıń baslanǵısh yamasa almastırıw ma`nisi, rubl; Na - amortizatsiya norması, %; Tn - tiykarǵı fondlardan paydalanıw dáwiri.

Tiykarǵı qurallardı bahalawda jıl bası daǵı ma`nisi hám ortasha jıllıq ma`nisi ajratıladı. Fsg tiykarǵı qurallardıń ortasha jıllıq ma`nisi tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :

Fsrg \u003 d Fng + Fvv * n1 / 12 - Fvyb * n2 / 12,

Bul erda Fng - jıl bası daǵı tiykarǵı qurallardıń ma`nisi, rubl; Fvv - engizilgen tiykarǵı qurallardıń ma`nisi, rub.; Fvyb - pensiyaǵa shıqqan tiykarǵı qurallardıń ma`nisi, rub.; n1 hám n2 - uyqas túrde paydalanıwǵa tapsırılǵan hám paydalanıwdan shıǵarılǵan tiykarǵı qurallardıń islegen ayları sanı.
Tiykarǵı qurallardıń jaǵdayın bahalaw ushın bunday kórsetkishler tiykarǵı qurallardıń amortizatsiya koefficiyenti retinde qollanıladı, bul tiykarǵı qurallardıń amortizatsiya ma`nisiniń olardıń tolıq ma`nisine qatnası retinde anıqlanadı ; jıl dawamında paydalanıwǵa tapsırılǵan tiykarǵı qurallardıń jıl aqırındaǵı ma`nisine tuwrı keletuǵın ma`nisi retinde esaplanǵan tiykarǵı qurallardı jańalaw koefficiyenti; tiykarǵı qurallardı joq etiw koefficiyenti, bıyılǵı jılı bası daǵı tiykarǵı qurallar ma`nisine bolınıp, paydalanıwdan shıǵarılǵan tiykarǵı qurallar ma`nisine teń.
Iskerlik processinde tiykarǵı qurallar fizikalıq hám ruwxıy tozıwǵa dús boladı. Fizikalıq tozıw degende tiykarǵı qurallardıń texnikalıq kórsetkishlerin joytıw túsiniledi. Fizikalıq kiyim operatsion hám tábiy bolıwı múmkin. Operatsion tozıw islep shıǵarıw tutınıwınıń nátiyjesi bolıp tabıladı. Tábiy aşınma tábiy faktorlar (temperatura, ızǵarlıq hám basqalar ) tásirinde júz boladı. Tiykarǵı fondlarning tozıwı ilimiy-texnika rawajlanıwınıń nátiyjesi bolıp tabıladı. Tozıwdıń eki forması ámeldegi:- texnologiya hám texnologiyanı jetilistiriw, progressiv materiallardı engiziw hám miynet ónimliligin asırıw nátiyjesinde tiykarǵı fondlarni tákirar islep shıǵarıw ózine túser bahasınıń azayıwı menen baylanıslı bolǵan tozıw forması.- talay aldıńǵı hám puxta tiykarǵı fondlarni (mashinalar, ásbap -úskeneler, ımaratlar, imaratlar hám basqalar ) jaratıw menen baylanıslı tozıw forması. Birinshi formanıń gónergenligin bahalaw tiykarǵı qurallardıń dáslepki hám qayta tiklew ma`nisi ortasındaǵı parq retinde belgileniwi múmkin. Ekinshi forma daǵı tozıwdı bahalaw gónergen hám jańa tiykarǵı qurallardan paydalanıwda kemeytirilgen ǵárejetlerdi salıstırıw arqalı ámelge asıriladı.