«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

10-bob 
NEFT VA GAZ KONLARINING ISHLATISH SISTEMALARI VA ULARNI 
TATBIQ ETISH SHAROITLARI 
 
10.1. NEFT VA GAZ KONLARINI ISHLATISH METODLARI 
 
O’zbekiston Respublikasida har bir konni ishga tushirish maxsus ilmiy-tadqiqot 
tashkilotlarida tayyorlangan loyiha hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Qabul 
qilingan ishlatish sistemasi umumdavlat nuqtai nazaridan ushbu kon uchun samarali 
bo’lishi kerak. 
Neft, gaz va kondensat uyumlarini ishlatish
deganda qatlamdagi suyuqliklar va 
gazlarning ishlatish quduqlari tubi tomon harakatlanish jarayonini boshqaradigan 
(quduqlarni joylashtirish, ularning miqdorini belgilash, ishlatish tartibi, rejimi va 
qatlam energiyasi balansini o’rnatish) chora-tadbirlar majmui tushuniladi. 
Neft, gaz va kondensat uyumlarini 
ishlatish sistemasi
deganda qatlamlardan neft, 
gaz, kondensat va yo’lakay komponentlarni chiqarib olinishini ta’minlaydigan va 
ushbu jarayonni boshqaradigan texnologik va texnik tadbirlar majmui tushuniladi. 
Kollektorlarning soni, qalinligi, turi va filtratsiya tavsifiga, har bir mahsuldor 
qatlamning yotish chuqurligiga, ularning o’zaro gidrodinamik bog’liqligiga ko’ra 
konlarni ishlatish sistemasi ularning geologik kesimida bitta, ikkita va undan ko’p 
ishlatish ob’ektlarini ajratish imkonini beradi. Konlarda ikkita va undan ko’p 
ob’ektlar ajratilganda ularning har biri uchun ishlatishning oqilona sistemasi ishlab 
chiqiladi va asoslanadi. Ayrim ishlatish ob’ektlarining ishlatish sistemasining o’zaro 
bog’liqligi konning yagona oqilona ishlatish sistemasini hosil qiladi. 
Konlarni ishlatish avvaldan tuzilgan loyiha asosida amalga oshirilib, unda 
quyidagi ishlar ko’zda tutiladi: 
1) konning ayrim gorizontlarini
 
burg’ilash
 
navbati; 
2) ayrim gorizontning ishlatish sistemasini tanlash va asoslash – quduqlarni 
joylashtirish (quduqlarni joylashtirish to’ri shakli va ular orasidagi masofa), 
burg’ilash tartibi va sur’ati, qatlamga ta’sir etish tadbirlari; 
3) quduqlarni ishlatish usuli va ish rejimi; 
4) xo’jalik-texnik bazani tashkil etish va iqtisodiy hisob-kitoblar. 
Uyumni ishlatishning 
oqilona sistemasi
eng kam xarajat bilan mamlakatning 
neft-gazga bo’lgan ehtiyojini ta’minlashi, qatlamdan neft, gazkondensat va foydali 
yo’lakay komponentlarni maksimal miqdorda chiqarib olishga imkon yaratishi kerak. 
Uyumni ishlatishning oqilona sistemasi zaminni muhofaza qilish va atrof muhitni 
asrash qoidalarini, rayonga xos bo’lgan tabiiy va iqtisodiy xususiyatlarni, ishlab 
chiqarish imkoniyatlarini hisobga olishi, uyumning tabiiy energiyasidan oqilona 
foydalanilishini ta’minlashi, zaruriyat tug’ilganda qatlamga sun’iy ta’sir etish 
metodlaridan foydalanishni nazarda tutishi lozim. 
Uyumni ishlatish masalalari ko’rib chiqqanda ko’p qatlamli konlar va ayrim neft 
uyumlarini ishlatish sistemalarini farqlash lozim. Ko’p qatlamli konlarni ishlatishda 
avvallari yuqoridan-pastga, pastdan-yuqoriga, aralash va b. sistemalardan 

---

238 
foydalanilgan. Keyinchalik (1975 yildan boshlab) ularni ishlatish dastlab ishlatish 
ob’ektlarini ajratish va keyinchalik har bir kon uchun alohida-alohida ishlatish 
loyihasini tuzish bilan boshlanib, bunda qatlamlarda neft va gaz uyumlarining 
taqsimlanishi va ishlatish ob’ektlarining soni ham hisobga olinadigan bo’ldi. 
Ayrim neft gorizontini ishlatish quyidagi elementlar bilan tavsiflanadi: 
quduqlarning joylashish to’rining shakli, quduqlar orasidagi masofa (quduqlar 
to’rining zichligi), uyumni ishlatish sur’ati, uyumni burg’ilash tartibi va qatlamga 
ta’sir etish metodi va b. Ushbu elementlar 
konni ishlatish sistemasining mazmunini
tashkil etadi. 
Qayd qilingan har bir element bo’yicha ishlatish ob’ektining geologik tavsifiga 
javob beradigan qarorlar qabul qilinadi. Kon-geologik tadqiqotlar ma’lumotlari 
asosida ikkita-uchta tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ularga asoslanib konni ishlatish 
texnologiyasiga mutasaddi mutaxassislar tomonidan konni ishlatishning hamma 
variantlari bo’yicha gidrodinamik hisoblash ishlari bajariladi va konni oqilona 
ishlatish sistemasi talablariga javob beradigan qulay variant tanlanadi. 
Ishlatish ob’ektini belgilash va ishlatish sistemasi variantlarini tanlash 
loyihalarini tuzish chog’ida har bir uyum va kon uchun ishlab chiqilgan geologik 
modelga asoslaniladi.
Geologik model
kon-geologik xaritalar va sxemalar 
majmuidan, uyumni turli parametrlarining o’zaro bog’liqligini tavsiflovchi raqamli 
ma’lumotlardan, grafiklar, egri chiziqlar hamda uyum xususiyatlarini ifodalovchi 
matndan iborat bo’ladi. 
Xarita va sxemalarga
quydagilar mansub: konning umumlashtirilgan litologik-
stratigrafik kesimi; mufassal taqqoslash sxemasi; ishlatish ob’ektining tektonik 
tuzilishini ifodalaydigan struktura xaritalari; neft-gazlilikning boshlang’ich 
chegaralari tushirilgan kollektorlar yuza xaritasi; ishlatish ob’ekti bo’yicha neft va 
gazning yotish sharoiti qayd qilingan geologik kesmalar; kollektorlarning tarqalish 
xaritasi (har bir qatlam uchun alohida tuziladi); ob’ekt bo’yicha va ayrim qatlamlar 
bo’yicha neft va gazga to’liq to’yingan qalinlik, foydali qalinlik xaritalari va b. Agar 
uyum o’ziga xos xususiyatga ega bo’lsa, qo’shimcha xarita va sxemalar (suv-neft 
tutash yuzasi va gaz-suv tutash yuzasi sxemasi, turli tipdagi kollektorlarning tarqalish 
xaritasi, temperaturalar xaritasi, nur yutish koeffitsienti xaritasi, o’tkazuvchanlik 
xaritasi va b.) tuziladi. 
G’ovaklilik, o’tkazuvchanlik, jins-kollektorlarning boshlang’ich neft-gazga 
to’yinganligi; neft-gazga to’liq to’yingan foydali qalinlik; qatlamlar oralig’idagi 
o’tkazuvchan jinslar qalinligi, qatlam nefti, gazi, kondensati, suvining fizik-kimyoviy 
xususiyatlari ma’lumotlari raqamli dalillar toifasiga kiradi. Har bir parametr uchun 
turli metodlar yordamida aniqlangan dalillar va tadqiqotlar bajarilgan quduqlar 
miqdori; aniqlangan parametrlar qiymatlarining o’zgarish chegara(interval)lari 
aniqlanadi; ierarxiyaning hamma bosqichlari uchun qatlam tarkibining har xilligi 
baholanadi; yaxlit ob’ekt uchun yoki uning bir qismi uchun parametrlarning o’rtacha 
qiymati ko’rsatiladi. 
Raqamli dalillar
guruhiga, shuningdek, o’tkazuvchanlikning qatlamda 
taqsimlanishining statistik qatori; qatlamlarning meta va makro har xilligi (turli 
tipdagi kollektorlar hajmining o’zaro nisbati, qumlilik, tabaqalanish – bo’linish, 
uzluksizlik, qo’shilish va b. koeffitsientlari); termobarik sharoitlar; ob’ektni ishlatish 

---

239 
chog’ida neft-gazni siqib chiqarishda foydalaniladigan omillarning laboratoriya 
sharoitida aniqlangan fizik-gidrodinamik tadqiqotlari natijalari ham kiradi. 
Konning geologik modelini tavsiflovchi muhim raqamli dalillarga quyidagilarni 
kiritish mumkin: neft, gaz va kondensatlarning balans va olinadigan zaxiralari, 
qimmatbaho yo’lakay komponentlar; neftlilik maydoni o’lchami; uyumning kengligi, 
uzunligi va balandligi; uyumning ayrim qismlari - toza neft, suv-neft, neft-gaz, neft-
gaz-suv, gaz-suv zonalari o’lchami qiymatlari va b. 
Parametrlarning o’zaro bog’liqligini tavsiflovchi 
egri chiziqlar
qatoriga neft va 
gazlarning fizik xususiyatlarining bosim va temperaturaga bog’liq holda o’zgarishi, 
o’tkazuvchanlikning 
fazoviy 
tavsifi, 
siqib 
chiqarish 
koeffitsientining 
o’tkazuvchanlikka bog’liqligi egri chiziqlari kiradi.
Uyumning geologik modelining 
matn qismida
uning tabiiy rejimi bayon 
qilinadi, yuqorida qayd qilingan materiallar asosida uyumning asosiy geologik-fizik 
xususiyatlarini tavsiflash, konni ishlatish sistemasining texnologik echim 
variantlarini va ishlatish sistemasini tanlash hamda uyumni taxmin qilingan ishlatish 
ko’rsatkichlariga ta’sirini aniqlash mumkin bo’ladi. 
Ko’p qatlamli neft konlarining va ayrim neft gorizontining ishlatish sistemalari 
qatlamga ta’sir etish metodlari bilan farqlanadi. Qatlamga suv bostirish 
metodlarining quyidagi turlari mavjud: chegara tashqarisiga suv bostirish, chegara 
ichra suv bostirish, chegara bo’ylab suv bostirish, maydoniy suv bostirish, tanlab suv 
bostirish, o’q bo’ylab suv bostirish, o’choqsimon suv bostirish va b.