GotfridVilgelmLeybnits79
(1646-1716)
|
FrensisGalton80
(1822-1911)
|
jadval.
Musiqiyqobiliyatlardagiirsiyxususiyatlar
Ota - onalarBolalar
|
musiqagamoyil
|
musiqagamoyilemas
|
Musiqagamoyil
|
85 %
|
7 %
|
Musiqagamoyilemas
|
25 %
|
58 %
|
81Egizaklardagimusiqagamoyillikningkorrelyasionko‘rsatgichihamyuqoribo‘lib (p 0.7), egizakbo‘lmaganlardananchafarqqiladi (p 0.3 – 0.4).
Galtondankeyingitadqiqotlardamusiqagabo‘lganqobiliyatgaonatiliningxususiyatita’sirqilishianiqlandi: yumshoq - tonalyokikeskir - tonalbo‘lmagantillar. Masalan, keskinroqhisoblanganrustilidagapiruvchibolalardagimusiqaniidrokqilishyumshok, tonaltillardaso‘zlashuvchivetnamliklarningidrokidananchapastchiqqan.
Lekinyuqoridagifikrlarvatortishuvlarningkelibchiqishsababitushunarlibo‘lishikerak: ularinsonningaslmohiyatinitushunishvauningxulqiniboshqarishehtiyojlaridankelibchiqadi. Demak, insonjamiyata’zosisifatidauningnormalarigabo‘ysunadi, uningkutishlarigajavobberishgaharakatqiladivao‘zxulqiniuningtalablarigamonandqilishgaintiladi. SHunuqtainazardankelibchiqib, shaxsfenomenigata’rifberishmumkin.
SHaxs - ijtimoiyvashaxslararomunosabatlarningmahsulii, onglifaoliyatningsub’ektibo‘lmishindividdir.SHaxsgataaluklibo‘lganengmuhimtasnifhamuningjamiyatdagimurakkabijtimoiymunosabatlargabevositaaloqadorlik, ijtimoiyfaoliyatganisbatanhamob’ekt, hamsub’ektbo‘lishlikdir.
«SHaxs» qismiostidagikomponent. Bandurao‘zo‘zinixarakatqildirishkonsepsiyasinio‘rgandi. O‘zining-tasirchanligitushunchasiularmaqsadlargaerishishyo‘lidamuvaffaqiyatlibo‘lishimumkindeganxalqetiqodinianglatadi. O‘zo‘zinixarakatqildirishbirxilemas. Izzato‘zqadr-qmmatimizni, bizningxukmlarinianglatadi, xolbuki, o‘zo‘zinixarakatqildirishshaxsiyqobiliyatnibizningxukmlarinazardatutadi. Sizishonmaydigannarsalaringizgaxarakatqilmang82.
SHaxsgataalluklibo‘lganfazilatlardanengmuhimishuki, ushutashqi, ijtimoiyta’sirlarnio‘zongivaidrokibilanqabulqilib (ob’ektni), so‘ngrashuta’sirlarningsub’ektisifatidafaoliyatko‘rsatadi. Oddiyqilibaytganda, insonbolasiilkyoshlikdanok «meninghayotim», «bizningdunyo» deganijtimoiymuhitgatushadi. Bumuhito‘shabizbilganvaharkunihisqiladigansiyosat, huquq, axloqolamidir. Bumuhit - kelishuvlar, tortishuvlar, hamkorliklar, an’analar, udumlar, turlixiltillarolamibo‘lib, undagiko‘plabqoidalargako‘pchilikmutloqqo‘shiladi, ba’zilarqismanqo‘shiladi. Bushundayqoidalarvanormalarolamiki, ulargabo‘ysunmaslikjamiyattomonidanqoralanadi, ta’qiblanadi. SHulardankelibchiqadiganxulosashuki, shaxsjamiyatganisbatanbarchatartib - qoidalarniqabulqiluvchisub’ektbo‘lsa, jamiyat - ijtimoiyintizomvatartibning, madaniyatningmufassalko‘rinishidir.
SHaxsijtimoiyxulqigaturlitashqikuchlarta’sirqiladi: siyosiy, mafkuraviy, iqtisodiy, ma’naviy, axloqiyvaboshqalar. Buta’sirotlarmohiyatanaslidajamiyata’zolaribo‘lmishshaxslaro‘rtasidagio‘zaromunosabatlarningayrimalohidayo‘nalishlarinibelgilabberadi.
SHundayqilib, shaxsturliijtimoiymunosabatlartizimita’siridabo‘ladivako‘plabijtimoiyinstitutlar (oila, mahalla, o‘quvmaskanlari, mehnatkollektivlari, norasmiytashkilotlar, din, san’at, madaniyatvaboshk.) bilanbog‘liqbo‘ladi. Masalan, shaxsdagiturlig‘oyalar, fikrlarvamafkuramafkuraviymunosabatlartizimita’siridashakllanib, ularbevositaoila, bog‘cha, maktab, boshqao‘quvvatarbiyamuassasalariorqalionggasingdiriladi. Agarbuta’siruninge’tiqodidarajasidako‘tarilsa, vaundayanayangidan - yangifikrlarvag‘oyalarningpaydobo‘lishi, o‘sishigaolibkelsa, shaxstaraqqiyotijarayonidashundayfaoliyatsohasinitanlaydiki, o‘zqobiliyatlari, malakavako‘nikmalarinirivojlantiraborib, ziyolisifatidayoo‘qituvchi, yokivrach, yokiolim, kashfiyotchi, muhandisbo‘lib, elu - yurtigaxizmatqiladi.
Iqtisodiymunosabatlarhamshaxsongivauninginsoniyxususiyatlarishakllanishidakattarolo‘ynaydi. Masalan, bosqichma - bosqichbozormunosabatlarigao‘tayotganO‘zbekistonsharoitinioladiganbo‘lsak, yangichaiqtisodiyo‘zgarishlar, bozor, raqobat, legalizatsiyavashungao‘xshashyangiliklarharbirshaxsningmoddiyboyliklarvaulargabo‘lganshaxsiymunosabatlaridaaksetib, uningiqtisodiyongi, tafakkurivaiqtisodiyxulqinormalarinibelgilaydi.
SHaxsnitushunishengmuximpsixologikyondashuvlardanbiribo‘lib, AvstriyashifokorivaruxshunosiSigmundFrod (1856-1939) ningko‘rsatmalarigaasoslangan, ubugunshaxsiyatnitushunishuchunqandaypsixodinamikyondashuvdanfoydalanishxaqidaginazariyagaasossolgan83. Psixodinamikyondashuvinsonninghatti-harakatibexushfikrlari, xis-tuyg‘ularvaxotiralarroligaqaratilgan. Uningishi, psixologiyasixaqida, bizningkundalikfikrlashimizgaulkantasirko‘rsatadi, chunkijudako‘podamlarFrodxaqidabiladilarvapsixodinamikyondashuvengmuximyondashuvlarnipsixologikdavolashuchunbiridir (Roudinesko, 2003; Teylor, 2009). Frod, Ehtimol, engyaxshi, chunkiuningtasirchankuzatishdoirasida, barchapsixologlargamalumshaxsiyatnitahlilqilgan. Uning 24 tomlikasarlaribor. Barchanazariyalarxaqiqiybo‘lganikabi, Frodningbunyodkorlikg‘oyalariqismannoto‘g‘ribo‘libchiqdivahaliuningnazariyasivaboshqajihatlaripsixologiyagatasiretmagan84.
Frodfransuznevropatologi, birinchinavbatda, ayolbemorlarniintervyuqilganJin-MartinCHarkotning (1825-1893) ishidantasirlanganedi85. Deyarlibubemorlarninghammasikeyinjazavadebatalgannarsaniboshdankechirganedi. Uendishaxsivasurunkaliog‘riq, bexushlik, joxillikvafalajkiritilganjismoniyalomatlarmajmuisifatidayuritilganpaytdapsixologikbuzuqlik, jazavagatushishnitasvirlashuchunishlatiladi.
CHarkotbelgilariuchunxechqandaybiologiksababnitopishmumkinemas. CHarkotgipnozdanfoydalanishbilantajribao‘tkazdi, (Dolnitsk, 1998). FrodvaCHarkothamgipnozdavomidatravmanieslabqolishko‘pinchakatarsissifatidatanilganxissiyotlargaquyilishibilanbirgadebtopdiva, katarsisquyidagibemorningalomatlaritez-tezjiddiyliginingqisqartirishigaolibkeldi. Ushbukuzatuvdavometdivabukasalliklar, psixologiko‘rnigafiziologikomillarsababbo‘ldi, debxulosaqilishlarigaolibkeldi.
FrodCHarkotshaxsiyatvaxulqmanbalarixaqidao‘znazariyasinirivojlantirishuchunqilgankuzatuvlaridanishlatdi, vauningtushunchasipsixodinamikyondashuvasosiymavzularmarkazibo‘ldi. Xoxishijixatidan, Frod, bizo‘zxatti-xarakatlarimizninazoratqilishimkonigaegabo‘lamizdeydi. Aksincha, ubarchabexushxatti-xarakatbizningtushunchamiztashqarisidayotadivaniyatlarimiztomonidanoldindanbelgilangan, debishongan. Bukuchlarbiznigipnozostidaesa, bundayobessiyakabinevrotikbelgilarsifatida, bizningtushlaro‘zlariniko‘rsatishivaFrodchanazariyadaodamlartilidao‘zbexushistaklarinioshkorbo‘lgan "tildansingibkiradi"86. Frodningbaxslashishicha, albatta, nimauchunbiztushuntirishlartashkilqilishmumkinbo‘lsa-da, bizkamdan-kamxollarda, tushunishdebtakidlaymiz. Aslidakeyingiyurish-turish, Froduchunongko‘plabniyatlarimizbilan, aysbergkabibexushbo‘libbizxabardorbo‘lgananglashganisbatan, balki, ko‘zoldidanjudakattabo‘lganbo‘lardi87.
Rasm. Bexushlik88
Onglimiyao‘zichigasizbugundaxabardorbo‘lganvabugungikundaqaytaishlashmumkinbo‘lganfikrvaxotiralarnio‘zichigaoladi. Xushdanoldingionglifikrlarvafaqatongliidrokyuzasiostidavaosonlikbilano‘tishmumkinbo‘lganxotiralardaniborat. Frodningfikricha, bexushongdantashqaridaxabardorliktezo‘tishimumkinemas.
Frodonguchqismgabo‘lingandebtaklifqilgan: shaxsiyat, xudbinlikvasuperego89 (Frod, 1923/1943). Frodchanazariyasigako‘ra, shaxsiyatbizningengibtidoiyimpulslarimizasosinitashkiletibtarkibiyqismxisoblanadi. Ubutunlaybexushvajinsiyyo‘lka (libido) vatajovuzkoryokixalokatliyo‘lkani (Txanatos), shujumladan, bizningengmuhimfikrlarimiznixaydaydi. Frodfikricha, shaxsiyat, bizningjinsiyvaagressivjadallashtirishnidarholqondirishuchunzavqtamoyili-istagibilanbog‘liq. Bizko‘pinchayanadasamaralifaoliyatniyuritishxisobiga, bizningnegaspirtliichimlikichishimiz, sigaretchekishimizvapornografiyako‘rishimiz, odamlarhaqidao‘rtachaxazillashishimizvaboshqaqiziqarliyokizararlixulqbilanshug‘ullanishimizniasoslaydi.
SHaxsiyatuchunaksincha, superegoaxloqvafikrlarxissiniifodalaydi. Superegobizgabarchabizkerakemasdebbilgannarsalarniyokiburchlarinivajamiyatmajburiyatlariniaytibberadi. Superegotakomillashtirishuchunintiladivabizuningtalablariniimkonqadaryashashuchunmuvaffaqiyatsizbo‘lsa, bizo‘zimizniaybdorxisqilamiz.
Zavqtamoyilihaqidashaxsiyatdanfarqlio‘laroq, xudbinlikningvazifasielektrmanbaigategishlivaqtgachabizningasosiyniyatlarimizniqondirishnikeyingaqoldiribturishimizkerakdeganhaqiqattamoyili-g‘oyasigaasoslangan. Xudbinlikasosanonglitekshiruvyokishaxsiyatto‘g‘risidaqarorqabulqiladi. Xudbinlikshaxsistaklarivasuperegomavjudjamiyatcheklovlario‘rtasidagivositachibo‘libxizmatqiladi. Biz, baqiribqichqirishimizyokiurishimizmumkinvaxalibizningxudbinlikodatda, kutish, aksettirishvayanadategishlijavobtanlashniaytadi90.
Do'stlaringiz bilan baham: |