Tormozlanishqonuni.Harqandaymuayyanma’lumoto‘zidanoldingima’lumotnitormozlaydi. SHuninguchununingo‘chibketmasligiuchunyanginiesdasaqlashdanavvalmustahkamlashchoralariniko‘rishingizkerak.
Demak, yaxshikuchlibilimlargaegabo‘lishuchunharbirpredmetyokifanningmavzularinio‘zigaxostarzdayoqtiraolishvaxotiradasaqlashuslublariniishlabchiqishingizkerakekan. Lekinalbatta, matematikafanidankeyinfizikani, tarixdankeyinadabiyotfanini, she’ryodlashniuyquoldidanamalgaoshirmasliknimaslahatberamiz.
Kodlash. Bizeslaymizvaxotiramizniahamiyatlinarsalarnikodlashuchunmoyildebbilamiz. AQSHtangalariningturlitasvirlarigaqarang. Qaysibiriekanliginiaytibberaolasizmi?
Rasm. Xarxiluslubdagitangalar62
«Haqiqiy» tanganianiqlashmumkinmi? Biztez-tezularniko‘ribham, muximbo‘lmagannarsalarniyomonxotiragamoyilekanliginibiliboldik. Bizningxotiranirivojlantirishuchunbiryo‘l - yaxshiroqkodlashstrategiyalaridanfoydalanishxisoblanadi (Kraik&Lokxart, 1972; Xarris&Kuals, 2000)63.
Samarasizkodlashyokikodlashetishmovchiligixotiraetishmovchiligivaodamlardaunutishningmuhimsababidir. Agarxotiralaro‘rtasidato‘g‘ribirlashmatuzsangiz, masalan, sizqachonbirxotiraniolishmumkinbo‘lmaydideboling. Agarturkumidagikimningdirnomikodlanganbo‘lsa, "meningsinfimdagiodamlar," sizoziq-ovqatdo‘konidaularniko‘rganingizdaularningshaxsinianiqlashgaegabo‘lmasligingizmumkin. Agarpsixologiyauchunnomlarniyokitariflaro‘rganishgaxarakatyo‘llarinimuhimdebolsak, bubizgakodlashniqachonfoydalibirlashmalargaqo‘shishyokimalumotniyodolishmuhimahamiyatgaegaekanliginiko‘rsatadi.
Xissiyxotira64 - xotirasohasidafundamentalmalumotlarniqisqachasaqlashnianglatadi. Hissiyxotirafaqatjudaqisqadavometadiganxotiraningbirturixisoblanadi. Vizualxissiyxotiraxissiyxotirabirturixisoblanadi. HissiyxotirabirinchiborpsixologSperling (1960) tomonidano‘rganildi.
Uningtadqiqotigaasosanishtirokchilargao‘xshashqatordaxarflarborekranko‘rsatdi. Ufaqat 50 millisekundlarda (ikkinchi 1/20) 12 xarfdaniborattasvirniko‘rsatdi. So‘ngra, Sperlinguningishtirokchilariniesladibarchaxarflargaismberilgantest-sinoviniberdi. O‘rtacha, ishtirokchilarko‘rganxarflariningfaqatbir-chorakqisminiesladi.
Sperlingishtirokchilarihammaxarflariko‘rganbilaredi. Lekinufaqatto‘rtxotiragatushishimumkin, chunkiularbarchao‘nikkixotirauchunetarlivaqtberdi, debaytishmumkin. O‘nikkixarfdankeyingisurattezso‘ndivaSperlingba’ziishtirokchilari, barchaxarflarbirdanigag‘oyibbo‘lganvizualtasvirnimalumqildi. Sperlingbutasvirniunixabarqilishbilanharbirishtirokchiningyodidamavjud, debdalilizlabqarorqildi. Harbirishtirokchiuchun (to‘rtuchsatr) o‘ziningkeyingitajribasidaubirinchio‘nikkixatniko‘rsatdi. Buninguchunekranolibtashlandivaso‘ng, utezfaqatbirinchi, ikkinchi, yokiuchinchisafdaxathaqidaxabarberishuchunishtirokchilarigaishoraqildi. Uekranning (yuqori, o‘rtayokiquyi) harbirsatruchun, birohang (yuqori, o‘rtayokipast) taqdimetdi. Buholatda, ishtirokchilari, muayyanketma-ketlikdadeyarlibarchaxarflarnimalumqildi.
UshbutopilmaSperlingningsergakliginitasdiqladi: qatnashchilarningo‘zlarining (vizual) xotirasidagibarchaxarflariniishlatishgaruhsatboredi. Ekranningsurativaohangitaqdimetilgach, ularo‘rtasidagivaqtuzilishietarlichaqisqabo‘lsa, ularunixotirako‘rinishidaso‘nganliginiko‘rishdi. Sperlingekranningsurativaoxangitaqdimo‘rtasidagikechikishniXsekundigataxminankattaroqdebo‘ylaganbo‘lsa, butuntasvirko‘rinishidaastaso‘ngandebtopilgan, ishtirokchiharqandayxarflarnibirnechamartaesladi. SHundayqilib, bizxosxissiyxotiradavomiyliginiXsekunddebtaxminqilishimizmumkin. (1960) Sperlingbundaysoniyafaqat 1/20 uchununingishtirokchilarigaekranlarniko‘rsatdi. Uxarflaruchqatorbirinixisobotuchunishtirokchilarinisinadi, ularoldidadispleyniolibtashladivako‘po‘tmayberilganbo‘lsaham, bunimumkindebtopdi. Tadqiqotxissiyxotiraborliginiko‘rsatdi65.
Eshituvxissiyxotirataqlidiyxotirasifatidatanilgan. judatezelementigaoidxotiralardan, farqlio‘laroq, taqlidiyxotiralar 4 soniya (Kotsan, Lich, &Grove, 1990) kabiuzoqdavometishimumkin. Agarularorasidaboshqanarsalarbo‘lsa, sizungaoxirigachaerishishpaytidauzoqgapningboshidakabiso‘zlarnieslangvaxattouyokiboshqapsixologiyaprofessorningengso‘nggibayonotidagieslatmaniqabulqilishimkoniniberadidebfikrlang.
Ba’ziodamlarda, xosyokitaqlidiyxotiraodatdagidanko‘rako‘proqdavometidigandayko‘rinadi. Tasvirlaruchun, buxodisamoslamalarnioldindano‘zgartirmaytasvir (yokifotografikxotira) debataladi66. Fotografikxotirabilanodamlaruzoqvaqtdavomidabirtasvirtafsilotlarniko‘rishimumkin. Buodamlarularnamoyishetilgachuzoqvaqtdanso‘ng, tasvirni "ko‘rish" mumkin, debaytishga, vatez-tezbutasvirdananiqhisobotolishmumkindebo‘ylaydi. Muhokamadagimoslamalarnioldindano‘zgartirmayxotiralaruchunba’zidalillarhambor; Ba’ziodamlaro‘ztaqlidiyxotiralarivaqtiniayniqsauzoqvaqtdavometadidebxabarberadilar. BastakorVolfgangAmadeyMotsartjudayoshedivahalimusiqiytalimkatta, uuzoqtarkibnitinglarvakeyindeyarlimukammalularniqaytaribo‘ynashimumkinbo‘lmaganbo‘lardi, chunki, hatto, musiqauchunMoslamalarnioldindano‘zgartirmayxotiragaegabo‘lishimumkin (Solomon, 1995) .
Idrokvaxotirajarayonlariningsamaradorligivaularniboshqarishyanabirpsixikjarayondiqqatgabog‘liqdir. Diqqat – shundaypsixikjarayonki, ushaxsonginingnarsavaxodisalargayo‘nalganliginiaksettiradi. Hosilbo‘lishvaamalqilishxususiyatigako‘radiqqatikkiturli: ixtiyorsizvaixtiyoriybo‘ladi. Ixtiyorsizdiqqatkishininganglashilganniyatlarivamaqsadlaridanmustasnotarzdahosilbo‘ladi. Ixtiyoriydiqqatongliravishdaboshqarilayotganvatartibgasolinganbo‘ladi. Ixtiyorsizdiqqatningpaydobo‘lishipsixofiziologikvapsixikomillarbilanbelgilanadi. Ixtiyoriydiqqatshaxsfaoliyatidanamoyonbo‘ladi. SHudiqqatturiborligitufaylikishixotiradano‘ziuchunzarurma’lumotlarnifaoltarzda, tanlabajratibolishga, to‘g‘riqarorlarnitanlashga, faoliyatjarayonidapaydobo‘ladiganvazifalarniamalgaoshirishgalayoqatlibo‘ladi. Diqqatningxususiyatlariga: ko‘chishi, barqarorligi, taqsimlanishivako‘lamikiradi. Diqqatningsalbiyjihatihammavjud. Buparishonxotirlikdir. Parishonxotirlikdiqqatniuzoqvaqtdavomidajadalbirnarsagaqaratishgalayoqatsizlikda, diqqatningtez-tezvaosonbo‘linibturishidanamoyonbo‘ladi. Buesao‘qishvaishdasusayishgaolibkeladi. SHuninguchunharbirtalabao‘zta’limfaoliyatinisamaradorliginioshirishiuchundiqqatxususiyatlarinibilishibilanbirga, uniboshqarishvarivojlantirishomillarinitopaolishikerakdir.
Insonidrokqilgan, xotirasidasaqlabqolgannarsalarningbarchasiuninguchunma’lumma’novamohiyatgaegabo‘ladi. Aksxoldaueslabqolmaydiham, keyingisafaranalogikob’ektbilanto‘qnashkelganda, ungadiqqatiniqaratmaydiham, figurafongaaylanibqolaveradi. YA’ni, bizko‘rgan, eshitgan, hisqilgannarsalarimizningbarchasima’noli, kerakbo‘lsa, ma’nilibo‘lishinixohlaymiz. SHunisixarakterliki, anashundaynarsavahodisalargabiztomondanberiladiganma’noharbiralohidashaxstomonidanturlichaidrokqilinadi. Masalan, olimuchunharqandaykitob - hayotiningma’nosibo‘lsa, dexqonuchunervaundanolinadiganhosil - ahamiyatlihisoblanadi. hattoki, bittanarsaningo‘ziturliodamlaruchunturlixilma’novamazmunkasbetadi. O‘shakitobmisolinioladiganbo‘lsak, kitobindustriyasibilanshug‘ullanuvchimuhandisuchun - ishlabchiqarishmahsuloti, kitobdo‘konisotuvchisiuchun - tovar - mahsulot, o‘quvchiuchun - ilmmanbai, muallifolimuchun - ijodiningmevasi, engqimmatlinarsadir. Harbiralohidanarsagabo‘lganmunosabatimizuningbizuchunqadr-qimmatigabevositata’siretadi, ugoxijobiy, gohsalbiybo‘lishimumkin. SHunuqtainazardanhambiznarsavahodisalargatanlabmunosabatdabo‘lamiz. Tilshunosliknikasbetibtanlagantalabauchunkibernetikmodellashtirishgabag‘ishlanganma’ruzaqanchalikzerikarlidaytuyulsa, iqtisodchilikkasbiniegallamoqchibo‘lganlaruchunpul, foydavadaromadolishyo‘llarihaqidagima’lumotlarshunchalikahamiyatli, oddiyso‘zningmorfologiktahlili - shunchalikbefarqlikholatinikeltiribchiqaradi. Demak, bizningdunyoni, uningsir-asrorlarinitushunishimizningzaminidanarsavahodisalarningbizuchunshaxsiyaloqasi, ahamiyatliligidarajasiyotadi. Anashundaydunyonitushunishimiz, anglashimizvaungaonglimunosabatimiznibildirib, izxorqilishimizgaaloqadorbilishjarayonipsixologiyadatafakkur, fikrlashdebataladi.
Tafakkur - insononginingbilishob’ektlarihisoblanmishnarsavahodisalaro‘rtasidamurakkab, hartomonlamaaloqalarningbo‘lishinita’minlovchiumumlashganvamavxumlashganaksettirishshaklidir.
Tafakkurmuammolariuzoqvaqtgachao‘ziningmurakkabligibilanpsixologlarnazaridanchetdabo‘lgan, uasosanfaylasuflarvamantiqshunoslarfikryuritadiganmasalahisoblangan. PsixologiyailminingotaxonihisoblanmishnemisolimiVilgelmVundthampsixologiyaniikkigabo‘lib - fiziologikpsixologiya (eksperimentalyo‘lbilanbilishjarayonlarinio‘rganuvchifan) vahalklarpsixologiyasikismlarigabo‘lib, oxirgipsixologiyaningtarkibiganutqvatafakkurpsixologiyasinihamkiritganvaunieksperimentaltarzdao‘rganibbo‘lmaydi, ularnitushuntirishmumkinxolosdebhisoblagan. Buxulosalaraslidatafakkurvafikrlashjarayonlariningnaqadarmurakkabtabiatgaegaekanligidandalolatberadi. Lekinshundaybo‘lsahamshunita’qildashjoizki, birinchidan, tafakkurvafikrlashjarayonlari - bubilishjarayonlari;
ikkinchidan, ularhamshaxstomonidanborliqniaksettirishshakli, umumlashtirib, bilvositaaksettirishshakli;
uchinchidan, bujarayonlarhameksperimentalpsixologiyatomonidano‘rganiladi;
to‘rtinchidan, tafakkurbilishningengoliyvayuqoridarajadagishaklidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |