O‗zbekistonrespublikasi oliyvao‗rtamaxsusta‘limvazirligi

 
 
 
 
 
 
5-Bob. LOYIHALARNI AVTOMATLASHTIRISHDA 
FOYDALANILADIGAN OPERATSION TIZIMLAR. 
 
5.1. Avtomatlashtirilgan loyihalashda operatsion tizimlar haqida 
tushuncha. 
 
Tayanch so‗zlar va iboralar 
Operatsion tizim, masalalarni multidasturli ishlash rejimi, svoping, 
ma’lumotlar bloki, fragmentatsiya,  ma’lumotlar to‘plami, fayl. 
 
Operatsion tizim (OT)lar haqida umumiy ma‘lumotlar 
Operatsion  tizim  –  hisoblash  tizimi  (HT)ning  hamma  resurslaridan 
eng  samarali  foydalanish  va  u  bilan  ishlash  qulay  bo‗lishi  uchun 
mo‗ljallangan  tizimli  boshqaruvchi  va  ishlovchi  dasturlar  kompleksidir. 
Hozirgi paytda tezkorligi sekundiga bir necha  million operatsiya bo‗lgan 
yuqori  unumdorli  HTlarni  faqat  OT  yordamida  to‗liq  yuklash  mumkin. 
HT larining dasturiy ta‘minotida operatsion tizim asosiy o‗rinni egallaydi, 

---

184 
 
chunki  u  hisoblash  jarayonini  rejalashtiradi  va  nazorat  qiladi.  Dasturiy 
ta‘minotning  istalgan  komponenti  albatta  OT  boshqaruvida  ishlaydi. 
Zamonaviy  foydalanuvchi  OT  vositalarisiz  HT  bilan  muloqot  qilish 
imkoniyatiga ega emas, chunki OT unga matnni muharrirlash, dasturlarni 
sozlash,  dialogni  tashkil  qilish,  fayllar  bilan  ishlash  va  boshqa  hisoblash 
protseduralari uchun har xil servis xizmatlarini taqdim etadi. 
Dastlab  zamonaviy  OTlarning  prototipi  EHM  ikkinchi  avlodi 
operatorlarini  lentalar  va  perfokartalar  kolodasini  mos  hisoblash 
qurilmalariga 
o‗rnatish,  bajarish  dasturlarni  yuklash  (kiritish), 
ma‘lumotlarni  o‗qishdagi  va  protsessor  navbati  (ketma-ketligi)ni  tuzish, 
lentani  qayta  o‗rash  va  h.k.  kabi  oddiy  (qoloq)  ishlardan  ozod  qilish 
vositasi sifatida yaratilgan. 
Operatsion tizim nima uchun kerak va operatsion tizim nima? 
Faraz qiling, hashamatli besh yulduzli otel xolliga kirmoqdasiz. Shveytsar 
tavozelik  bilan  eshikni  ochadi,  ichkarida  og‗ir  chamadonlaringizni 
qo‗lingizdan  olish  uchun  tayyor  turgan  yuk  tashuvchining  gavdasi 
ko‗rinadi,  sizni  ko‗rib  peshtaxta  yonidagi  portening  esa  yuzida  tabassum 
paydo bo‗ldi – u sizga intizor edi. Sizga hech  nima to‗g‗risida so‗rashga 
hojat  yo‗q  –  siz  uchun  xizmat  ko‗rsatish  tizimi  ishlaydi.  Siz  soatingizni 
mahalliy vaqtga o‗tkazmoqchisiz – bir imo-ishora yetarlidir. 
Yaxshi  tizim  nafaqat  xohishingizni  bajarishga,  balki  xatoingizni 
to‗g‗rilashga  ham  tayyor.  Oltinchi  qavatdagi  nomer  kalitini  oling  va 
chamadonlar  bilan  zinadan  yuqoriga  yurib  ko‗ring.  Xotirjam  bo‗ling  – 
uzoqqa  bormaysiz.  Sizga  yetib  olishadi,  qo‗lingizdan  chamadonlarni 
olishadi, liftga kuzatishadi, nomeringizga olib borib qo‗yishadi va yaxshi 
dam olishingizni tilashadi. 

---

185 
 
Kompyuterning  operatsion  tizimi  shunga  o‗xshash  ishlaydi.  Bu  – 
katta  va  kichik  dasturlarning  uyg‗unlashgan  orkestridir.  Biri  sizning 
istagingizni  topishga  harakat  qiladi,  ikkinchisi  sizning  buyruqlaringizni 
bajaradi,  uchinchisi  esa  siz  xatoga  yo‗l  qo‗ymasligingiz  uchun  sizni 
kuzatadi. 
Operatsion tizim nimaga kerak? 
«Hamma  narsa  uchun»  deyish  –  bu  hech  nima  demaganlik  bilan 
barobar.  Mutaxassisdan  operatsion  tizimi  bo‗lmagan  kompyuterda  2+2 
necha  bo‗lishini  so‗rab  ko‗rish  qiziq  bo‗lsa  kerak.  Javob  uchun  ertasiga 
kelaversangiz bo‗laveradi, agar javob umuman bo‗lsa. 
Bunday  murakkab  hisobni  bajarish  uchun,  bu  sonlarni  klaviatura 
yordamida  kompyuterga  kiritish  kerak.  Lekin  kompyuter  operatsion 
tizimsiz klaviatura bilan qanday ishlash lozimligini juda kam tushunadi. 
Balki  kompyuterga  arifmetik  hisoblar  bilan  shug‗ullanadigan 
dasturni yuklash (kiritish) lozimdir? Odatda shunday ham qilishadi, lekin 
dastlab  baribir  operatsion  tizim  kerak.  Usiz  kompyuter  o‗zining 
diskovodlari  haqida  juda  kam  biladi  va  hattoki  uning  yordamida 
nimanidir yuklash mumkinligi haqida tushunchaga ega ham emas.