O`zbеkistоnrеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа`lim vаzirligi islоm kаrimоv nоmidаgi toshkеnt dаvlаt tехnikа unеvirsitеti tеrmiz filаli

9. Кенгаядиган цемент МЗОО, 400, 500
Портландцемент клинкери (58-63%), гилтупроқли шлак 5-7%, гипс 7-10%, донали домна шлаги ёки актив минерал қўшимча 23-28% ҳаммаси қўшиб туйиб олинади.
Уни қуюқлашиш даври 10 мин кейин бошланади., қотиши 4 соатгача.
Унинг сувдаги чизикли кенгайиши 0.1% га тенг, қуруқликда 3% га тенг.
Такрорлаш саволлари- Ҳавойи боғловчилар технологияси. Цемент технологияси. Минерал боғловчиларнинг асосий ҳоссалари ва ишлатилиши.
Қўшимча адабиётлар:
1) Волженский А.В. Минеральнўе вяжуҳие веҳества, М. 1986г.
2) Ферронская А.В. Долговечность гипсовўх материалов, изделий и конструкций, М. 1984г.
3) Рояк С.М, Рояк Г.С. Специальнўе цементў. М. 1989г.
4) Волженский А.В. и др. Применение зол и топливнўх шлаков в производстве строительнўх материалов. М. 1984г.


18-mavzu. Chaqiqtosh-mastikali asfaltbeton qorishmalarini ishlab chiqarish
Режа:

1. 
   Умумий маълумотлар. Чақиқтош-мастикали асфальтобетон қоришмалардаги стабиллаштирувчи тўлдиргичлар, уларнинг турлари.
   
2. 
   Модификацияланган битумлар. Целлюлоза асосида стабиллаштирувчи тўлдиргичларни ишлаб чиқариш технологияси.
   
3. 
   Чақиқтош-мастикали асфальтобетон қопламаларини хоссалари.
   
4. 
   Қурилиш ишларини бажаришдаги хусусиятлари.
   

Чақиқ тош ва мастикли асфалтбетон (ЧМА) - эзилган тошлар орасидаги барча бўшлиқлар эзилган қум ва минерал кукун билан битум аралашмаси билан тўлдирилган, майдаланган тошлардан ташкил топган иссиқ асфалтбетонли аралашмаси. Анъанавий асфалтбетондан ЧМА нинг асосий фарқи қоплама қатламида унинг қаттиқ каркас тузилишида бўлади. Бундай структура бир-бирига бевосита алоқадор бўлган тош материалларининг алоҳида катта зарралари орқали юкнинг сиртидан асосий қатламларга ўтказилишини таъминлайди. Шундай қилиб, қоплама қатламининг деформатсияларини сезиларли даражада камайтириш ҳам узунламасıна, ҳам оқсоқоллар йўналишида амалга оширилади. ЧМАда асосий структура катта эзилган тош, кичик қисми фақат мастиканинг шаклланиши учун хизмат қилади, бу тошлар тош майдончада интер-тош майдонини тўлдиради. Шу билан бирга бўш жой ҳажми 3 ... 5% дан ортиқ эмас
ЧМА асфалт бетоннинг мустақил тури бўлиб, айни вақтда сув ўтказувчанлиги, кесиш қаршилиги ва қопламанинг пüрüзлüлüğü беради. ГОСТ 9128-97 бўйича асфалт аралашмалардан фарқли ўлароқ, ЧМА мол ва молозларнинг юқори миқдори билан (1% гача бўлган миқдорда 80% ва 7,5% гача) характерланади. Ушбу миқдордаги бўш битумни молоз юзасига, айниқса, иш стантсиясида сақлаш учун аралашмада стабиллашадиган эляф қўшимчалари бўлиши керак. ЧМА тайёрлаш ва жойлаштириш жараёни технологик ҳисобланади ва қўшимчани озиқлантириш ва дозалаш учун жиҳозлардан ташқари махсус техникани талаб қилмайди. Асл компонент композитсияси материални механик усулда нозик қатламларда ётқизиш имконини беради, бу квадрат метр квадрат учун ҳар бир аралашманинг ўзига хос сарфини камайтиради. Шунинг учун, анъанавий асфалтбетон билан солиштирганда, ЧМА қимматроқ хом ашёлардан тайёрланган бўлса-да, фойдали бўлади. ЧМА нинг шубҳасиз афзаллиги капламани таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш харажатларининг паст даражасидир. Қаттиқ ва мастикли асфалтбетон дастлаб 1960-йилларнинг ўрталарида Германияда ишлаб чиқилган ва инглиз транскрипсияси - "Тош мастикли асфалт" ва АҚШда - "Тош матритса асфалт" деб номланган "Сплиттмастихаспҳалт" (ЧМА) деб номланган. Бу автомобил йўлларининг кескин йўқолиши ва йўлларнинг ўсишига боғлиқ йўлларда йўлларнинг пайдо бўлиши билан йўл ҳаракати курашининг натижаси сифатида намоён бўлди. 1984 йилда ЧМА иловаси миллий стандартни жорий этди. Бундай структура ЧМА нинг иссиқлик ўзига хос таркиби ва тузилмасини узатишни таъминлайди, асосий таркибий қисмлар сифатида ривожланган (кубик) донли шаклдаги, "оммавий" битум ва тарқалган боғловчи мустаҳкамлаш учун оз миқдорда барқарорлаштирувчи (одатда толали) қўшимчали кучли эзилган тошлар мавжудлигини талаб қилади. Катта ҳажмли битум ёрдамида, кенг тарқалган бўлиб, асфалт-бетон аралашмасидан бирлаштирувчи қисмнинг фазанинг чегарасида узоқ масофали сирт кучларининг кучли тузилиш таъсирига тобе бўлмаганлиги тушунилади.
Аралашманинг минерал доналарини ажратиб турувчи битум қатламининг қалинлиги орқали, масса ва тузилган битум ўртасида аниқ чегара деярли мумкин эмас. Бироқ, улар орасида фарқ бор, чунки стабиллашадиган қўшимчанинг асосий мақсади иссиқ битумнинг боғловчи қатламли филмларини қалин тошнинг юзасида ушлаб туриш ва тайёрлаш, ташиш ва ўрнатиш босқичларида юқори жараёнлар ҳароратида аралашманинг ажралишини олдини олишдир.
ГОСТ 9128-97 бўйича асфалтбетонли бетон аралашмаларидан фарқли ўлароқ, 50-60% гигант тошдан иборат, ЧМАда унинг ҳажми 70-80% гача этади.
ТУ 218 бўйича РСФСР 601-83 [3] ПММА асосида очиқ кўп типли аралашмалар билан солиштирганда юқори битум миқдори (5,5% дан 7,5% гача) билан ажралиб туради. Қолдиқнинг юзасида ушлаб туриш учун эляфлар каби махсус стабиллашадиган қўшимчалар аралашмасида мажбурий иштирок этиши керак.
ЧМА мустақил асфалт бетон тури бўлиб, у бошқа аралаш турларидан фарқли ўлароқ, бир вақтнинг ўзида сувга чидамлилик, қатламнинг барқарорлиги ва юқори қопламали қатламнинг пüрüзлüлüğü беради.
ЧМА сиқилган қатламининг қолдиқ қобиғи 1% дан кам бўлиши мумкин, лекин айни пайтда қопламанинг кеЧМАси ва пüрüзлüлüğü юқори бўлиб қолади.
Материалнинг дастлабки хусусиятлари нозик қатламларга ўрнатилишига имкон беради ва шунга мос равишда квадрат метрлар учун бу юқори сифатли асфалтбетон аралашманинг кичик миқдори талаб қилинади. Шунинг учун, ЧМА - янада қиммат ва юқори сифатли таркибий қисмлар бўлса-да, йўл сиртининг юқори қатламлари учун анъанавий материалларга нисбатан кўпроқ рентабелликдир.
Россияда иссиқ тош-мастикли асфалт аралашмаларининг оптимал таркиби биринчи марта СоюздорНИИ [4] да ишлаб чиқилган ТУ-5718.021.01393697-97 ва ТУ-5718.030.01393697-99 техник шартлари билан тартибга солинди.
Амалдаги эзилган тошнинг ўлчамига қараб, эзилган тош-мастик асфалт-бетон аралашмалари ва асфалтбетон қуйидаги турларга бўлинади:
10 мм гача бўлган дон ўлчамлари - ЧМА-10
-------- "-------- 15 мм гача - ЧМА-15
-------- "-------- 20 мм га қадар - ЧМА-20.
Ушбу Аралашмалар И-В йўл-иқлим зоналарида техник тоифалар ва шаҳар кўчалари йўлларида 3-6 см қалинликдаги қопламанинг юқори қатламларини қуриш учун тавсия этилади. ТУ 5718.030.01393697-99 га мувофиқ, Счма-10, ШчМА-15 ва ШчМА-20нинг прогностик аралашмалари учун ғалла таркибига бўлган талаблар Д8, Д11 ва Д16 градуслари учун эвропа принтсиплари прЕН 13108-6 [5] билан мувофиқлаштирилди (1-расм).

Техник шарт-шароитларни ишлаб чиқиш ҳам лаборатория ишларига асосланган бўлиб, бу ЧМА тизимининг ўзига хослигини аниқлаб, бу материалнинг таркиби ва физик-механик хусусиятлари учун талаблар мажмуини асослаб беришга имкон берди, бу Ўзбекистонда ишлайдиган иқлим шароитлари ва синов усулларини ҳисобга олган ҳолда. ЧМА дан экспериментал йўл сиртларини қуриш ва улардан фойдаланиш пайтида тасдиқланган тадқиқотлар натижалари ГОСТ 31015-2002да акс эттирилган, бир-бири билан бевосита алоқа қилиш йўли орқали сиртдан таглик қатламларига торайиб боради. Шундай қилиб, қоплама қатламининг деформатсияларини сезиларли даражада камайтириш ҳам узунламасига, ҳам кўндаланг йўналишида амалга оширилади. ЧМАда асосий структура катта эзилган тош, кичик қисми фақат мастиканинг шаклланиши учун хизмат қилади, бу тошлар тош майдончада интер-тош майдонини тўлдиради. Шу билан бирга бўш жой ҳажми 3 ... 5% дан ортиқ эмас.
ЧМА асфалт бетоннинг мустақил тури бўлиб, айни вақтда сув ўтказувчанлиги, кесиш қаршилиги ва қопламанинг пüрüзлüлüğü беради. ГОСТ 9128-97 бўйича асфалт аралашмалардан фарқли ўлароқ, ЧМА мол ва молозларнинг юқори миқдори билан (1% гача бўлган миқдорда 80% ва 7,5% гача) характерланади. Ушбу миқдордаги бўш битумни молоз юзасига, айниқса, иш стантсиясида сақлаш учун аралашмада стабиллашадиган эляф қўшимчалари бўлиши керак. ЧМА теҳнол тайёрлаш ва тайёрлаш жараёни
ЧМА асфалт бетоннинг мустақил тури бўлиб, айни вақтда сув ўтказувчанлиги, кесиш қаршилиги ва қопламанинг пüрüзлüлüğü беради. ГОСТ 9128-97 бўйича асфалт аралашмалардан фарқли ўлароқ, ЧМА мол ва молозларнинг юқори миқдори билан (1% гача бўлган миқдорда 80% ва 7,5% гача) характерланади. Ушбу миқдордаги бўш битумни молоз юзасига, айниқса, иш стантсиясида сақлаш учун аралашмада стабиллашадиган эляф қўшимчалари бўлиши керак. ЧМА технология тайёрлаш ва тайёрлаш жараёни
Структуравий тарзда, СМА бошқа асфалт турларидан жуда фарқ қилади, бу одатда йўл қурилиш материалларининг мустақил гуруҳи деб аталади.
Асосий фарқ асфалтбетон минерал скелети шаклланиши давомида аллақачон макро-қурилиш даражасида топилган. Кўпчилик йўл аралашмалари учун дон таркибини танлаш кўпинча сиқилган материалнинг энг юқори зичлигига эга бўлишга асосланган бўлса, у ҳолда ЧМАда ушбу принтсип қўлланилмайди. СМА минерал қисмининг дон таркибининг эгри графада кўрсатилган (2-расм) зич аралашманинг эгри чизиғидан сезиларли даражада фарқ қилади.

Шакл. 2. ЧМА-20 аралашманинг доналар таркиблари

СМА таркибидаги дон таркибида юқори қатламли майдаланган тош (70-80% гача) таркибига эга, улар қопламнинг сиқилган қатламида энг барқарор рамка яратиш учун такомиллаштирилган дон шаклга эга бўлиши керак.

Езилган тош-мастик асфалтбетонининг структуравий хусусиятларини яхшироқ аниқлаш учун, юқори техник тоифадаги йўлларнинг юқори қатламларини қуриш учун Россияда кўп ишлатиладиган асфалтбетон ва юқори зичликдаги асфалтбетон (ВПА) билан солиштирилди.
Асфалт-А типидаги ГОСТ 9128-76 русумдаги асфалт-бетон аралашмалари билан қоплашнинг кескинлигини ва қопламасининг пасайишини ошириш учун киритилди. Унинг минерал қисмини 5 мм дан катта донали эзилган тошнинг 50-60%, минерал толаси миқдори эса 4-8% гача чекланган.
Кейинчалик бир вақтнинг ўзида асфалтли бетон қопламларнинг кесиш ва сувга чидамлилигини ошириш учун юқори зичликли асфалтбетон ишлаб чиқилган [7]. (55-65%), асосан ингичка қум ва оз миқдорда минерал кукун таркибини (10-16%) яратиш учун зарур бўлган эзилган тошнинг ҳажмини ўз ичига олади.
Графада горизонтал асфалт-тон аралашмаси тайёрлаш учун қабул қилинган ва 15 мм дан ортиқ максимал донали эзилган эзилган тош асосида танланган минерал таркибидаги дон таркиблари кўрсатилган (3-расм).

Шакл. 3. Асфалт аралашмалари доналари таркиби

Асфалт аралашмалари ҳар хил аралашмалар учун физикавий ва механик хусусиятларнинг оптимал кўрсаткичларини ўрнатиш учун минералли қисмнинг массасининг 0,5% миқдорида ўзгарувчан бўлган битумнинг бирлаштирувчининг бошқа таркиби билан тайёрланган.

Лабораториядаги лаборатория текширувлари натижасида физик-механик хусусиятлар кўрсаткичларига кўра, эзилган тош-бут-мастик асфалтбетон алоҳида ўрин эгаллаган. СМА минерал ядроси плёнкаси А асфалтбетонидан юқори бўлиб, юқори зичликли асфалтбетонли минералларнинг ядросидан сезиларли даражада юқори бўлиб, бу аралаш бошқа турдаги аралашмалардан фарқли ўлароқ битум миқдорига мутаносиб равишда ошиб боради (4-расм).

Шакл. 4. Асфалтбетон минерал таркибининг ғоваклигига боғлиқлиги
Таклиф этилган маълумотлардан келиб чиққан ҳолда, зич ва юқори зичликда бўлган асфалтбетоннинг яхши маълум қоидаларга риоя этиши [8, 9] кўрсатиб, аралашманинг таркибидаги битум бириктирувчининг оптимал таркибида минерал склетининг минимал гöзенеклилиğини кўрсатмоқда. Тошли мастикли асфалтбетон маъданли мармар бўшлиқларининг барқарор ўсиши билан ажралиб туради, шунинг учун битумли бириктирувчи таркибининг миқдори 5 дан 6,5% га ошади.
Битум таркибини ошириш ҳар қандай асфалт бетоннинг қолдиқ бўшлиғини пасайишига олиб келади, аммо СМАда бу жараён зич ва юқори зичликдаги асфалтбетонга қараганда бир неча марта заифроқдир.
Бу битум миқдори бўйича асфалтбетоннинг қолдиқ пороситй қийматидаги ўзгаришнинг табиатидан маълум (5-расм).



Шакл. 5. Асфалтбетоннинг қолдиқ ғоваклигига боғлиқлиги
бирлаштирувчи контентнинг турли турлари

Аралашдаги битум миқдори масса билан 1% гача ўзгарганда, қолдиқ порозите юқори зичликдаги асфалтбетон учун 5%, қалин асфалтбетон учун 3% ва қора мастикли асфалтбетон учун фақат 1% га ўзгаради.

Худди шундай, асфалтбетон сувининг тўйинганлиги кўрсаткичлари ҳам ўзгаради. Битум миқдори 1% га пасайиши натижасида сув сатҳида ўсиш А тури А асфалт бетон учун 3% ва СМА учун атиги 1% ташкил этади.
Тадқиқотлар натижалари шуни кўрсатдики, СМА таркибида минерал асоснинг ажратилиши ва сиқилган материалда озгина тузилган ва массали битумларнинг мавжудлиги кўзда тутилган. Қумли мастикли асфалтбетонда асфалт боғловчи қалин плёнкалар уни қуйдаги асфалтбетонга яқинлаштиради [10], аммо бу материаллар минераллар кукунлари, эзилган тош таркиби ва гöзенек структураси билан битумларнинг тузилиши даражасида бир хил эмас.
СМА-да тарқалган битумнинг мавжудлиги кучланиш шароитида деформабилияни оширади, лекин айни пайтда материалнинг мослашувчан қувватида, айниқса, ижобий ҳароратда кескин пасайишига олиб келади.
Худди шундай, асфалтбетон сувининг тўйинганлиги кўрсаткичлари ҳам ўзгаради. Битум миқдори 1% га пасайиши натижасида сув сатҳида ўсиш А тури А асфалт бетон учун 3% ва СМА учун атиги 1% ташкил этади.
Тадқиқотлар натижалари шуни кўрсатдики, СМА таркибида минерал асоснинг ажратилиши ва сиқилган материалда озгина тузилган ва массали битумларнинг мавжудлиги кўзда тутилган. Қумли мастикли асфалтбетонда асфалт боғловчи қалин плёнкалар уни қуйдаги асфалтбетонга яқинлаштиради [10], аммо бу материаллар минераллар кукунлари, эзилган тош таркиби ва гöзенек структураси билан битумларнинг тузилиши даражасида бир хил эмас.
СМА-да тарқалган битумнинг мавжудлиги кучланиш шароитида деформабилияни оширади, лекин айни пайтда материалнинг мослашувчан қувватида, айниқса, ижобий ҳароратда кескин пасайишига олиб келади.
Натижада, эзилган тош-мастик асфалт-бетоннинг сиқилиш кучи паст. СМА нинг кучи ҳам ҳизалама қоидасига бўйсунмайди.
Мисол сифатида мисол. Шакл 6 якуний мукавеметинин 20 ° Cъде асфалт бетон билан солиштириш учун сиқишни остида энди гöзенеклилиğине боғлиқлик графиклеринин далолат беради.
Юқори зичликдаги асфалт бетоннинг максимал қуввати 2,5% гача бўлган қолдиқ пороситяда, А типидаги асфалтбетонда 3,5% да ва СМАда максимал қуввати аниқланган қолдиқ бўшлиғида бутун кучланиш аниқланмайди.
Шу каби қўшилишлар, шунингдек, шакл 5да кўрсатилгандек, 50 ° С да кесиш пайтида бирлаштирилган ёпишқоқлик индикатори учун ўрнатилди. 7
Шуни таъкидлаш жоизки, бу кўрсаткич асфалтбетон А типидаги каби тошбўронли асфалтбетонда ҳам сезиларли даражада паст бўлган. Айтиш жараёнида СМА нинг кесиш кучи бирлаштирувчи таркиб 5 дан 6,5% гача ошиб боради ва бу боғлиқликнинг экстремуми аниқланмайди А нинг асфалтидан фарқли равишда



Шакл. 6. Сиқилиш кучининг қолдиқ ғоваклигига боғлиқлиги
учта асфалтбетон тури



Шакл. 7. Асфалт бетоннинг ёпишқоқлиги билан боғлиқлиги

Полимер-битум мажбурий ПБВ-90 таркибидан олинади

Йўл-қурилиш материалларининг мустақил гуруҳига структуранинг табиати бўйича шағал-мастикли асфалт-калтсияни ажратиш имконини берадиган шунга ўхшаш маълумотларни ташқи маълумот манбаларида топиш мумкин.
Масалан, СМА нинг нисбатан қаттиқлигининг қолдиқ бўшлиққа боғлиқлигини қиёсий графасида экстремум ҳам аниқланмайди, бу бошқа асфалтбетон турларига хосдир [11].
Йўл ва аеродромлар йўлларининг кескин барқарорлиги учун юқори талабларни ҳисобга олсак, кесилган тош-мастик асфалт-бетоннинг ёпиштирувчи ёпишқоқлиги паст даражада минераллар ядросининг юқори ва барқарор ички ички ишқаланиши билан қопланиши керак.
Тўғри танланган таркиби билан СМА бир ўлчамли кубик эзилган тош асосида ҳосил бўлган барқарор минералли ядрога эга. Анжирда. 8-бетда А ва СМА асфалт бетонининг ички ишқаланишини тавсифловчи экспериментал маълумотлар келтирилган.



Шакл. 8. Ички ишқаланишнинг бирлаштирувчи таркибига боғлиқлиги
А ва ЧМА асфалтбетон турлари учун

Агар А асфалтбетон тури боғловчиларнинг таркиби ошгани сайин, доимий ва асосан ишқаланиш коеффитсиенти бўлса, унда эзилган тош мастикли асфалтбетон билан деярли бу омилга боғлиқ эмас ва мутлақ қийматдан анча юқори. Шу сабабли, битумнинг қалинроқ ва камроқ тузилган плёнкалари сабабли эзилган тош-мастик асфалт-бетоннинг бирлаштирувчи ёпишқоқлигининг нисбий паст кўрсаткичи сиқилган материалдаги минерал ядронинг юқори ва барқарор ички ички ишқаланиши билан кесиш кучининг нуқтаи назаридан қопланади.

Асфалтбетоннинг кесишмасининг барқарорлигини таъминлаш учун зарур бўлган бу ҳолат, стандарт жисмоний ва механик хусусиятларга, шу жумладан 50 ° C гача бўлган босим кучига асосланган талабларни асослаш учун зарур бўлган [12].
Шундай қилиб, СМА нинг структураси стресс-кучланиш ҳолатига қараб максимал қатъийликни учбурчак сиқиш ва кесиш билан бирлаштиради ва айни пайтда чўзиш вақтида максимал мувофиқлик ва юқори деформатсияни таъминлайди. Асфалтбетоннинг бу реологик хусусиятлари, айниқса, ҳаракатланиш давомида структуравий қатламларнинг ҳақиқий стресс шароитлари шароитида кесишишнинг барқарорлигини ва йўлларнинг ёпилишига чидамлилигини таъминлаш учун муҳимдир.