O‘zbekistonning eng yangi tarixi

Birinchidan, iqtisodiy islohotlar hech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak, 

u  biror  mafkuraga  bo'ysundirilishi  mumkin  yemas.  Biming  ma'nosi  shuki, 

iqtisodiyot  siyosatdan  ustun  turishi  kerak.  Ham  ichki,  ham  tashqi  iqtisodiy 

munosabatlarni mafkuradan holi qilish kerak. 

Ikkinchidan,  o'tish  davrida  davlat  bosh  islohotchi  bo'lishi  lozim.  U 

islohotlarning ustuvor yo'nalishlarini belgilab berishi, o'zgartishlar siyosatini ishlab 

chiqishi va uni izchillik bilan o'tkazishi shart. 

Uchinchidan, qonun, qonxmlarga rioya yetish ustuvor bo'lishi lozim. Buning 

ma'nosi  shuki,  demokratik  yo'I  bilan  qabul  qilingan  yangi  Konstitutsiya  va 

qonunlarni hech istisnosiz hamma hurmat qilishi va ularga og'ishmay rioya yetishi 

lozim. 

To'rtinchidan,  aholining  demografik  tarkibini  hisobga  olgan  holda  kuchli 

ijtimoiy siyosat o'tkazish. 

Bozor  munosabatlarini  joriy  yetish  bilan  bir  vaqtda  aholini  ijti¬moiy  himoyalash 

yuzasidan  oldindan  ta'sirchan  choralar  ko'rilishi  lozim.  Bu  bozor  iqtisodiyoti 

yo'lidagi  yeng  dolzarb  vazifa  bo'lib  keldi  va  bundan  keyin  ham  shunday  bo'lib 

qoladi. 

---

Beshinchidan,  bozor  iqtisodiyotiga  o'tish  obyektiv  iqtisodiy  qonunlar 

talablarini  hisobga  olgan  holda,  yaqin  o'tmishimizdagi  «Inqlobiy  sakrash»larsiz, 

ya'ni evolutsion yo'l bilan puxta o'ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak. 

O'zbekiston hukumatining bozor munosabatlariga bosqichma-boyeqich o'tish 

haqidagi  tamoyili  vaqt  o'tgani  sayin  o'zining  hayotiy  qiymatini,  siyosiy  kuchini 

ko'rsatdi.  Binobarin,  bular  yetakchi  tamoyillar  sifatida  tan  olindi.  Chunki  ular 

iqtisodiy  islohotlarning  butun  ichki  mantiqini,  rivojlanish  yo'lini  va  xarakterini 

belgilab berdi. 

O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka yerishgandan so'ng kelajakda qanday 

yo'ldan  borishi  masalasi  kun  tartibiga  qo'yilgan  yeng  dolzarb  masalalardan  biri 

bo'ldi. Uning dolzarb bo'lib qolishining bir qator ob'ektiv va sub'ektiv sabablari va 

omillari  ham  mavjud  yedi.  Uning  ob'yektiv  sabablaridan  biri  jahonda  ijtimoiy-

iqtisodiy  rivojlanishning  barcha  davlatlarga  mos  keladigan  biron  bir  tayyor 

andozasining  yo'qligi  va  bo'lishi  ham  mumkin  yemasligi  yedi.  Ikkinchi  ob'yektiv 

sababi – ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan tuzumga xos ijtimoiy munosabatlar 

va qoidalar yendilikda respublikada barpo yetilayotgan yangi ijtimoiy yo'naltirilgan 

bozor  iqtisodiyotiga  asoslangan  huquqiy  demokratik  davlat  manfaatlariga  mos 

kelmasligi yedi. Mulkchilik, mulkka yegalik va uni boshqarish, ishlab chiqarishdagi 

inson  omilining  ortishini  hisobga  olgan  holda  davlatni  boshqarishning  butunlay 

yangi  shaklini  vujudga  keltirish  zarur  yedi.  Demak,  birinchidan,  har  bir  davlat 

demokratik  taraqqiyot  yo'liga  kirishi  uchun  ma'lum  bir  muddat  talab  qilinar  yedi. 

Ikkinchidan,  vaqtni  qo'ldan  boy  bermasdan  rivojlanishning  tarixiy  jihatdan  asrlar 

mobaynida  shakllangan  an'analari  asosida  O'zbekistonning  o'ziga  xos  taraqqiyot 

yo'lini ishlab chiqishni bir daqiqa ham kechiktirib bo'lmas, yangi konsepsiya ishlab 

chiqish zarur yedi. 

Mamlakat  Prezidenti  O'zbekiston  fuqarolari  uchun  tabiiy  haq-huquq  va 

shuningdek oliy ne'mat bo'lgan mustaqillik to'g'risida so'z yuritar yekan, uni jamiyat 

rivojining  asosi,  bugungi  va  uzoq  istiqboldagi  taraqqiyotimiz  sharti,  barcha 

islohotlarimizning  mezoni  va  nihoyat,  barcha  amal  qiladigan  bosh  tamoyil  deb 

ta'rifladi. SHunday yekan, u jamiyat a'zolari oldiga muttasil yangi-yangi vazifalarni 

qo'yadi  va  uning  bajarilishini  talab  qiladi.  Zero,  taraqqiyotning  har  bir  bosqichi, 

turli-tuman muammolar va ularni bartaraf yetish yo'lidagi tadbirlardan iboratdir.  

Xalqaro  hamjamiyat  katta  va  kichik  millatlar,  davlatlar  tajribasi  shuni 

ko'rsatmoqdaki,  mustaqillikning  ilk  asnolarida  vujudga  kelgan  muammolar 

yechimida sustkashlikka yo'l qo'yish og'ir ijtimoiy larzalarga olib kelishi mumkin. 

Zotan, har qanday yechilmagan muammo yana boshqa qator xavf-xatarlarni keltirib 

chiqarib,  davlat  taraqqiyotining  ancha  murakkablashishiga  olib  keladi.  Demak, 

mamlakat  taqdiri  uchun  mas'ullikni  o'z  zimmasiga  olgan  hokimiyat  tuzilmasi  bu 

borada bir nafas ham beg'amlikka yo'l qo'ya olmaydi, doimo uyg'oq va harakatda 

bo'ladi.  Darhaqiqat,  mustaqillik  bir  tomondan  milliy  taraqqiyot  yo'lini  yerkin 

tanlashda ulkan mas'uliyat yuklasa, ikkinchi tomondan yeskilikka barham berish va 

yangi  jamiyatga  asos  yaratish  uchun  beqiyos  imkoniyat  yaratadi.  SHu  nuqtai 

nazardan, mustaqillikni demokratiya uchun yeng zarur shart-sharoit deb hisoblasak 

bo'ladi.  

---

O'tmish,  bugun  va  kelajak  bir-biriga  tutashgan  bunday  tarixiy  paytlarda 

mustaqillik davrini kechirayotgan har bir davlat bir tomondan, demokratiya borasida 

jahon  xalqlari  orttirgan  boy  tajriba  hamda  undan  millat  manfaatlari  yo'lida 

foydalanishni,  ikkinchi  tomondan  yesa,  uni  o'ziga  xos  noyob  bir  sharoitda  joriy 

yetish  bilan  bog'liq  muammoga  duch  kelganligini  tarixiy  tajribalar  ko'plab 

mamlakatlar misolida tasdiqlagan.  

I.A.Karimov O'zbekistonning rahbari sifatida asosan ikki narsani mushtarak 

holda  olib  bordi.  Ulardan  biri  mamlakatimizning  o'z  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyot 

yo'lini ishlab chiqishda rivojlangan mamlakatlarning ko'p asrlik tajribasini o'rganish 

va ularning bizga maqbul jihatlarini ijobiy jihatdan o'zlashtirish bo'lsa, ikkinchisi - 

O'zbekiston xalqining turmush tarzi, mentaliteti va an'analariga tayanishdan iborat 

bo'ldi. Unga Islom Karimov tomonidan taklif qilingan besh asosiy tamoyil asos qilib 

olindi. 

XX  asr  50-yillardan  keyingi  yillarda  ko'pchilik  sobiq  mustamlaka 

mamlakatlar o'z mustaqilligiga yerishib, milliy davlat qurish yo'liga o'ta boshladilar. 

Bu vaqtda asosiy 3 taraqqiyot yo'li: 1) kapitalistik; 2) sosialistik; 3) milliy ozodlikka 

yerishgan  davlatlarning  aralash  yo'nalishi  haqidagi  qarashlar  bor  yedi.  XX  asr 

oxirlariga kelib biron-bir mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotini qat'iy qabul qilingan 

qoidalar  doirasi  bilan  cheklab  turish  mumkin  yemasligi,  taraqqiyot  yo'llari 

(modellari) ancha keng ko'lam va  maqsadga yegaligi, ulardan birini tanlashda har 

bir mamlakat o'z ichki sharoitlaridan kelib chiqmog'i zarurligi ma'lum bo'ldi. 

Taraqqiyot “modeli”ga yondashuv ko'rinishlari: 

- Sivilizatsion yondashuv (madaniyat va rivojlanishning xilma xilligi);  

- Formatsion yondashuv – dunyoda jamiyat va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning har 

qanday mamlakat uchun bir xilda maqbul bo'lgan hammabop yo'llari yo'qligi ma'lum 

bo'lib qolmoqda. Zero, birxillik, yoki yagona andoza degan tushunchalar bugungi 

kunda  o'z  ahamiyatini  yuqotib  bormoqda.  Bunday  yondashuv  demokratiyani, 

demokratik jamiyat qurilishi qonuniyatlarini «formatsion» qarashdan farkli holatda 

yangicha tamoyillar asosida tahlil yetishga nazariy metodologik asos bo'ladi.  

O'zbekistonning  demokratik  jamiyatni  barpo  yetishda  Birinchi  Prezidentimiz 

I.A.Karimov  ta'kidlaganidek,  “Davlat  va  jamiyatni  isloh  yetish  hamda 

modernizatsiya  qilishda  o'zbek  modelining  muhim  tarkibiy  qismi  bo'lgan 

bosqichma-bosqichlik  tamoyiliga  bundan  buyon  ham  qat'iy  amal  qilinishi 

ta'minlanadi  .  «O'zbek  modeli»  tushunchasi,  avvalo,  O'zbekistonning  mustaqil 

milliy  taraqqiyoti  qanday  bo'lishi  lozimligini  asoslaydigan,  uni  muayyan 

maqsadlarga  yo'naltiradigan  yeng  umumiy  nazariy  xulosalar  va  mo'ljallar  bilan 

davlatning  belgilangan  maqsadlarga  yerishishiga  qaratilgan  amaliy  siyosatining 

mushtarakligini anglatadi (davlat siyosati deganda hokimiyatning har uchala bo'g'ini 

faoliyati nazarda tutilmoqda). 

Iqtisodiyot  nazariyasida  ayrim  olimlar  iqtisodiy  taraqqiyot  modelini  davlat 

tuzumi  desa,  boshqalar  ijtimoiy-iqtisodiy  formasiya,  uchinchilari  yesa  ijtimoiy-

iqtisodiy taraqqiyotning aniq belgilangan yo'li, deb hisoblaydi. Iqtisodiy taraqqiyot 

modeli,  N.To'xliyev  va  boshqa  bir  guruh  olimlarning  fikriga  ko'ra,  iqtisodiy 

munosabatlarning keng miqyosli tizimi bo'lib, u huquqiy, ma'muriy hamda xo'jalik 

mexanizmlari orqali boshqariladi . Bunday munosabatlarning sub'ekti mulk yegalari, 

---

xo'jalik  faoliyati  ishtirokchilari,  uyushmalar,  davlat  va  xususiy  sektor,  mamlakat 

doirasidagi mintaqa va tarmoqlar hisoblanadi. Iqtisodiy taraqqiyot modeliga axloq 

va dunyoqarash, mentalitet, turmush tarzi, madaniyat kabi ijtimoiy me'yorlar ma'lum 

darajada o'z ta'sirini o'tkazadi. 

Taraqqiyot modellarining o'zigsha xos yo'nalishlari va xususiyatlari: 

“O'zbek modeli” - O'zbekistonning o'ziga xos va mos taraqqiyot yo'li ijtimoiy 

yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o'tish; 

“Amerika modeli” - “Erkin bozor munosabatlari” 

“Fransiya modeli” – “davlatning roli kuchli” 

“Nemis va shved modili” – “ijtimoiy yo'nalish ustuvor” 

Lotin Amerikasi va Afrika modeli – “Iqtisodni barqarorlashtirish” 

Sharqiy  Yevropa  modeli  –  Iqtisodiyotda  “SHok  trapeya”  usulidan 

foydalaniladi; 

«Yaponiya modeli» iqtisodiy munosabatlarda davlatning yetakchi o'rni bilan 

belgilanadi; 

Janubi-Sharqiy  Osiyo  (Singapur,  Janubiy  Koreya,  Tayvan,  Gonkong)  – 

“ijtimoiy soha va yeksportni rag'batlantirish” 

Iqtisodiy taraqqiyot modeli global va milliy xarakterda bo'ladi. Hozirgi vaqtda 

taraqqiyotning bir qator tipik global modellari mavjud. 

 “O'zbek modeli” – qisman Yerxard (nemis) modeliga o'xshab ketadi. Nemislarga 

o'xshab,  mamlakatimizda  2  ta  islohot  o'tkazildi.  1)  1993–94  yillarda  pul  islohoti 

(kupon) joriy qilinib, milliy sum muomalaga kiritildi; 2) Narx-navo islohati 1991–

2001 yillar va undan keyingi hozirgi davrgacha davom yetmoqda. 

 “O'zbek modeli” uning asosiy tamoyillari va jamiyat ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va 

ma'naviy hayot sohalarida namoyon bo'lishi 

  

O'zbekistonning  Birinchi  Prezidenti  I.A.Karimov  ta'kidlaganidek,  ―Biz 

mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, o'z umrini o'tab bo'lgan yeski mustabid sovet 

tizimidan voz kechib, mamlakatimizda ijtimoiy  yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotiga 

asoslangan  ochiq  demokratik  davlat  barpo  yetish  va  fuqarolik  jamiyatini 

shakllantirishga azmu qaror qildik. 

Bu  modelning  mohiyati  O'zbekiston  Respublikasi  Birinchi  Prezidenti 

I.A.Karimov  tomonidan  ishlab  chiqilgan  islohotlarning  besh  tamoyilida  ta'riflab 

berildi. Mamlakatimiz aholisi o'z davlat mustaqilligining yigirma to'rt yilligini butun 

jahon  jamoatchiligi  bilan  tantanali  ravishda  nishonlayotgan  bugungi  kunda,  to'la 

ishonch bilan aytish mumkinki, bu yo'l tajriba sinovidan o'tdi. Tarixan qisqa, ammo 

zafarli  natijalarga  boy  bo'lgan  taraqqiyotimiz,  tanlangan  modelning  to'g'riligini 

isbotladi.  

Ma'lumki, taraqqiyotning ―o'zbek modelining mohiyati asosiy g'oyalari yeng 

dastlab  Davlatimiz  rahbarining  ―O'zbekistonning  o'z  istiqlol  va  taraqqiyot  yo'li 

nomli  fundamental  asarida  ko'rsatib  o'tilgan  yedi.  Keyinchalik  mazkur  taraqqiyot 

modeli  haqidagi  g'oyalar  birinchi  Prezidentimizning  boshqa  asarlarida  yanada 

rivojlantirildi va takomillashtirib kelinmoqda. Xususan, birinchi prezidentimizning 

O'zbekiston  –  bozor  munosabatlariga  o'tishning  o'ziga  xos  yo'li,  ―O'zbekiston 

iqtisodiy  islohotlarni  chuqurlashtirish  yo'lida  nomli  asarlarida  taraqqiyotning 

---

―o'zbek  modelining  asosiy  mazmunini,  o'zagini  belgilab  beruvchi  tamoyillar 

yanada chuqurroq asoslab berildi. 

Birirnchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta'kidlaganidek, ―Beshta asosiy qoida 

O'zbekiston  davlat  qurilishi  va  iqtisodiyotini  isloh  qilish  dasturining  o'zagidir. 

Ularning  mohiyati  quyidagicha:  bir  tomondan  milliylik,  ikkinchi  tomondan 

umuminsoniylik yo'nalishlari uyg'unlashdi yoki ularning dialektik mutanosibligi o'z 

aksini  topdi.  “Birinchi  tamoyilimizda,  -  deb  yozgan  yedi  I.A.Karimov,  -  avval-

iqtisod,  keyin  siyosat  degan  shiorni  olg'a  surdik”.  Boshqacha  qilib  aytganda, 

iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi nazarda tutiladi. Iqtisodiy islohotlar siyosatdan 

ortda qolmasligi zarur. 

Ikkinchi  tamoyil  -  bu  davlatning  bosh  islohotchi  yekanligi.  Yangilanish  va 

o'zgarishlar  siyosatini  ishlab  chiqish  va  ularni  izchillik  bilan  amalga  oshirishni 

davlat o'z zimmasiga oladi. 

Uchinchi  tamoyil,  o'z  navbatida  jamiyat  hayotida,  barcha  sohalarda 

qonunning ustuvorligi ta'minlanadi. Aynan O'zbekiston Respublikasining 1992 yil 8 

dekabrda qabul qilingan Konstitutsiyasi ham umuminsoniy va milliy tamoyillarning 

mujassamlashgan yorqin namunasi hisoblanadi. 

To'rtinchi  tamoyil,  bu  aholining  demografik  vaziyati,  ayniqsa,  uning  60 

foizidan ko'prog'ini yoshlar tashkil yetganligi, kam ta'minlangan oilalarni, bolalarni, 

nafaqaho'rlarni ijtimoiy himoyalash maqsadida kuchli ijtimoiy siyosat olib boriladi. 

Beshinchi  tamoyil  -  bu  halqimiz  an'analari,  urf-odatlari  hamda  bozor 

iqtisodiyotining  ob'ektiv  qonun-qoidalarini  hisobga  olgan  holda  unga  «shok 

terapiyasi»  asosida  yemas,  balki  yevolyusion  tadrijiy  asosda,  puhta  o'ylab 

bosqichma-bosqich o'tish nazarda tutiladi. 

O'zbekiston  mustaqillik  yillarida  demokratik  jamiyatga  o'tishning  uchta 

bosqichini  bosib  o'tdi.  Ularning  birinchisi,  Birinchi  Prezident  Islom  Karimov 

tomonidan O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi - birinchi chaqiriq VI sessiyasida 

(1996  yil  29  avgust)  «Hozirgi  bosqichda  demokratik  islohotlarni 

chuqurlashtirishning muhim vazifalari»; ikkinchisi, Birinchi chaqiriq o'n to'rtiinchi 

sessiyasida  «O'zbekiston  XXI  asrga  intilmoqda»  (1999  yil,  14  aprel)  va  nihoyat, 

uchinchisi, 

ikkinchi 

chaqiriq 

Oliy 

Majlisning 

to'qqizinchi 

sessiyasida 

«O'zbekistonda  demokratik  o'zgarishlarni  yanada  chuqurlashtirish  va  fuqarolik 

jamiyati  asoslarini  shakllantirishning  asosiy  yo'nalishlari»  (2002  yil  29  avgust) 

qilgan ma'ruzalarida ko'rsatib berildi. 

Albatta, ana shu bosqichlar biri ikkinchisidan keskin farq qilmasada, ulardagi 

asosiy  g'oya  demokratik  jarayonlarning  olg'a  tomon  rivojlanishini  va  ma'lum  bir 

vaqtga  kelganda  bu  jarayonga  yangi  kuch,  qudrat  hamda  faollik  baxsh  yetishdir. 

CHunki  jarayonlar  izchillik  bilan  tahlil  yetilmasa,  undagi  asosiy  muammo 

aniqlanmasa va istiqboldagi vazifalar belgilanmasa, rivojlanish ham bo'lmaydi. SHu 

ma'noda  ham  Prezident  demokratik  jamiyat  qurish  borasidagi  vazifalarni 

«chuqurlashtirish»  (1996  yil)  «erkinlashtirish»  (1999  yil)  va  «demokratik 

o'zgarishlar  orqali  fuqarolik  jamiyat  asoslarini  shakllantirish»  (2002  yil)  kabi 

konseptual g'oyalarida belgilab bergan. 

Ammo bu - o'tish davrining mustaqil ravishda bir necha bosqichlardan iborat 

yekan,  -  degan  xulosa  kelib  chiqishiga  asos  bo'lmasligi  kerak.  Chunki  o'tish 

---

davrining  o'zi  mamlakatning  turli  tuzumlardan  demokratiyaga  o'tishdagi  mustaqil 

«oralig'i», «ko'prigi» hisoblanadi. Yuqorida ko'rsatilgan bosqichlar o'tish davrining 

uzluksizligini ifodalaydigan ko'rsatgichdir. 

O'zbek  modeli  tushunchasi,  avvalo,  O'zbekistonning  mustaqil  milliy 

taraqqiyoti  qanday  bo'lishi  lozimligini  asoshakligan,  uni  muayyan  maqsadlarga 

yo'naltiradigan  yeng  umumiy  nazariy  xulosalar  va  mo'ljallar  bilan  davlatning 

belgilangan maqsadlarga yerishishga qaratilgan amaliy siyosatining mushtarakligini 

anglatadi.  

Bizning bosh strategik maqsadimiz - ozod va obod Vatan, yerkin va farovon 

hayot, bozor iqtisodiyotiga asoslangan yerkin demokratik jamiyat barpo yetishdir. 

Bozor  iqtisodiyoti,  yeng  avvalo,  ko'pmulkchilikka  va  ular  o'rtasidagi  raqobatga 

tayanadi.  Unda  mulkning  barcha  qonuniy  shakllari  teng  huquqqa  yega  bo'lib,  bu 

huquq davlat tomonidan kafolatlanadi. 

«O'zbek modeli»ni bugungi kunda demokratik jamiyat barpo yetish muhim 

o'ziga xos modeli yekanini dunyoning juda ko'plab siyosatshunos yetakchi olimlari 

o'rganmoqda  va  uni  tahlil  qilmoqdalar  .  Masalan,  rossiyalik  tadqiqotchilar 

M.S.Gafarli, 

A.G.Kasayev, 

germaniyalik 

L.Levitin, 

Rossiya 

Fanlar 

Akademiyasining akademigi F.Burlaskiy uni yuksak baholashgan.