O‘Zbekistondagi Mavjud Suv Muammolari Va Uning Jiddiy Oqibatlari Mavzusini O‘Qitish Metodikasi

JOURNAL OF ADVANCED
RESEARCH AND STABILITY (JARS) 
Volume: 01 Issue: 06 | 2021 
ISSN: 2181-2608
356 
ekstralingvistik vositalar orqali ham o`z fikr – tuyg`ularini boshqalarga y
е
tkazadi. 
Og`zaki nutq ikki shaklda bo`ladi: monolog va dialog. Monologik nutq-bir kishining ko`pchilikka 
qaratilgan fikrlarining ifodasi. U ko`pincha hikoya qilish shaklida amalga oshiriladi. Ba'zan ichki 
dialog xarakt
е
rida, ya'ni o`zi savol b
е
rib, javob b
е
rish shaklida ham uchraydi. 
Dialogik nutq ikki va undan ortiq shaxs o`rtasida amalga oshiriladi. Og`zaki nutq bilan yozma nutq 
o`zaro mustahkam aloqada rivojlanib boradi. Biri ikkinchisiga asos bo`lib xizmat qiladi. 
Og`zaki nutq pauza, urg`u, intonatsiya va tovushlar orqali tinglovchiga borib 
е
tsa, yozma nutq harf va 
so`zlarning ma'lum qonuniyat asosida o`zaro birikuvi, tinish b
е
lgilari, har xil ajratishlar: abzatslar, 
paragraflar va gaplarni grammatik jihatdan aniq va tushunarli bayon etish orqali borib 
е
tadi. Ularning 
farqi shuki, og`zaki nutqni eshitamiz, yozma nutqni ko`ramiz va o`qiymiz. Yozma nutqda savodxonlik 
va mazmun asosiy o`rin tutadi. 
Og`zaki nutq bilan yozma nutq o`zaro ma`lum darajada farqlanadi. Bular quyidagicha: og`zaki nutq 
yozma nutqqa qaraganda, juda qadimiydir. Og`zaki nutqni eshitamiz, yozma nutqni esa ko`ramiz, 
o`qiymiz. Og`zaki nutq formal ko`rsatkichga ega emas, yozma nutqning formal belgilari juda ko`p va 
rang-barangdir. Og`zaki nutqda intonatsiya xizmat qilsa, yozma nutqda tinish belgilaridan 
foydalaniladi. 
Har qanday nutq ma`lum bir so`zlovchi yoki yozuvchi tomonidan tinglovchi yoki o`quvchiga 
qaratilgan matnning shakllantirilgan tashqi ko`rinishidir. Albatta bu yo`llangan nutq tinglovchiga yetib 
borib ma`lum bir ta`sir ko`rsatsagina unga nisbatan yaxshi nutq deyishimiz mumkin. Nutq har 
tomonlama yaxshi bo`lishi uchun o`z oldiga ma`lum talablarni qo`yadi. Bu talablar nutqning asosiy 
sifatlari, xususiyatlari deb yuritiladi. Ular nutqning to`g`riligi, 
mantiqiyligi, ta`sirchanligi, tozaligi, tushunarliligi, va maqsadga muvofiqligidir. 
1. Nutqning to`g`riligi. «To`g`rilik deganda, - deb yozadi V.G. Kostomarov, - nutq madaniyatining 
zarur va birinchi sharti sifatida adabiy tilning ma`lum paytda qabul qilingan normasiga qat’iy va aniq 
muvofiq kelishini, uning talaffuz, imloviy lug’at va fammatik normalarini egallashni tushunishimiz 
lozim bo`ladi». Nutqning to`g`riligi uning eng muhim aloqaviy fazilatidir. 
Nutq to`g`ri bo`lmasa, boshqa kommunikativ sifatlari ham vayron bo`ladi. Nutqning tuzilishi to`g’ri 
bo`lmasa, uning mantiqiyligi, aniqligi, maqsadga muvofiqligiga ham putur yetadi. Nutq to`g`ri bo`lishi 
uchun, asosan, ikki normaga–urg`u va grammatik normaga qattiq amal qilishni talab qiladi. 
So`zlardagi urg’uning ko`chishi bilan ma`nosi ham ba`zan o`zgarib ketishi mumkinligini esdan 
chiqarmaslik lozim. Bu ham nutqning buzilishiga olib keladi: Olma-olma; hozir-hozir, yigitcha-
yigitcha; o`quvchimiz-o`quvchimiz, yangi-yangi va hokazo. Gap tarkibidagi bir so`zga tushadigan 
mantiqiy (logik) urg’uni ham ma`noni farqlashdagi xizmati katta. 
2. Nutqning aniqligi - bu so`zning o`zi ifodalayotgan voqelikka 
mutlaqo mos va muvofiq kelishidir. Aniqlik nutqning muhim fazilatlaridan biri sifatida qadimdan 
ma`lum. G’arb mutafakkirlari ham, Sharq olimlari ham aniqlikni nutq sifatlarining birinchi sharti deb 
hisoblanganlar. Aristotel: Agar nutq noaniq bo`lsa, u maqsadga erishmaydi»,- degan bo`lsa, Kaykovuz 
«Ey farzand so`zning yuz va orqa tomonini bilgil, ularga rioya qilgil, so`zlag’anda ma`noli gapir, bu 

---