O'zbekistonda sement sanqati

To'yinish koeffitsiyenti (TK). Olimlardan V.A.Kind va V.N.Yunglar tomonidan aniqlangan to'yinish koeffitsiyenti portlandsement klinker mineralogik
tarkibining eng muhim tavsifidir. Klinker minerallar orasida uch kalsiy silikat eng muhim mineral hisoblanadi, portlandsement xossalari ko'p jihatdan ana shu silikatning foiz miqdoriga bog`liq. Shu bilan birga, klinker tarkibidan uch kalsiy silikat olish texnologik jihatdan juda murakkab. Qolgan uch tur silikat osongina hosil bo`ladi.
Shu narsa ma`lumki, ohak keragidan ko'p boisa, C<sub>2</sub>S, C<sub>3</sub>A va C<sub>4</sub>AF ning hosil boiish jarayoni (shuningdek, CaO bilan SO<sub>2</sub> o'zaro ta'sir etishi tufayli CaSO<sub>4</sub> ning ham) uch kalsiy silikat faqat ancha yuqori (1300°C dan ko'p) haroratda va kuydirilayotgan aralashmada suyuq faza boigandagina ikki kalsiy silikatning ohak bilan to'yinishi hisobiga hosil bo`ladi.
Shunday qilib, portlandsement klinker ishlab chiqarishda 2CaOSiO₂ ni 3CaOSiO₂ ga aylantirish va klinkerda kerakli miqdorda 3CaOSiO₂ hosil qilish kerak. Ammo klinkerda erkin ohak qolmasligi kerak, ya'ni CaO dan C₃S, C₃A va C₄AF hosil qilish uchun ular kerakli miqdorda boiishi lozim. Bu vazifa qanchalik aniq bajarilayotgani to'yinish koeffitsiyentining (TK) qiymati orqali aniqlanadi.
Unda yutilgan (alyuminiy oksidning uch kalsiy alyuminatga, temir oksidning bir kalsiy ferritga va sulfat kislota angidridining kalsiy sulfatga aylanguncha to'yinishidan ortgan ohak) ohak miqdorining qumtuproq uch kalsiy silikatgacha ohakka to'yinishi uchun zarur bo`lgan ohak miqdoriga nisbati beriladi.
Klinker minerallari tarkibiga kiruvchi oksidlarning molekulyar og'irliklariga qarab qumtuproq 2CaOSiO₂ gacha, gil-tuproq 3CaOAl₂O₃ gacha, temir oksid CaOFe₂O₃ gacha va sulfat kislota angidridi CaSO₄ gacha to'la to'yinishi uchun talab qilinadigan CaO miqdorini hisoblash mumkin (CaSO₄ ikkita, ya'ni CaO va SO₃ oksidlaridan iborat deb olinadi).
Uch kalsiy silikatda kalsiy oksidning og'irligi bo'yicha kremniy
oksidga nisbati ga teng. Demak, 3CaO • SiO₂ hosil bo'layotganda SiO₂ ning har bir og'irlik qismi 2,8 og'irlik qism CaO ni yutadi.
Xuddi shunday yo'l bilan A1₂O₃ ning bir og'irlik qismi (3CaO • A1₂O₃ hosil
bo'Iayotganda) 1,65 og'irlik qism CaO ni bir og'irlik qism Fe₂O₃ esa (CaO Fe₂O₃ hosil bo'layotganda) 0,35 og'irlik qism CaO ni
bir og'irlik qism SO₃ (CaSO₄ hosil bo'layotganda) 0,7
og'irlik qismni yutishini aniqlash mumkin.
Klinker minerallaridagi ohak va kislota oksidlarining og'irlik nisbatlari ma'lum bo'lsa, qancha CaO kerakligini kislota oksidlari orqali ifodalash mumkin. C₂S¹ hosil bo'lishi uchun 2,8 SiO₂ va C₃A ga 1,65 A1₂O₃; CF ga 0,35 Fe₂0₃ va CaSO₄ ga 0,7 SO₃ talab qilinadi. Bu ma'lumotlardan foydalanib, to'yinish koeffitsiyenti formulasini quyidagicha yozish mumkin:
Bu formula suratdagi A1₂O₃, Fe₂O₃ va SO₃ lar C₃A; CF va CaSO₄ gacha to'yingandan keyin qolgan ohak miqdorini, maxraji esa qumtuproqning C₃S gacha to'yinishi uchun zarur bo'lgan ohak miqdorini ifodalaydi. Surat bilan maxraj teng bo'lsa, to'yinish koeffitsiyenti 1 bo'ladi. Bunday klinker tarkibida ikki kalsiy silikat bo'lmaydi. Qumtuproqning C₃S gacha toia to'yinishini qiyinlashtiradigan bir qator texnoiogik omillar tufayli qiymati 1 ga teng bo'lgan to'yinish koeffitsiyentiga erishish amalda juda qiyin. Shuning uchun to'yinish koeffitsiyenti odatda 1 dan kichik bo'ladi. Oddiy portlandsement uchun TK=0,80-0,95. Demak, bunday portlandsement tarkibida C₃S dan tashqari ikki kalsiy silikat ham bor. To'yinish koeffitsiyenti qanchalik kichik bo'lsa, klinkerda C₂S shuncha ko'p, C₃S esa kam bo'ladi.
Shunday qilib, to'yinish koeffitsiyenti va ikki modul qiy-matlariga qarab portlandsement klinkerining sifati haqida fikr yuritish mum kin.