O’zbekistonda qayta tiklanuvchi energiya manbaalari potensiali va amaliyotda qo’llanishi

O’zbekistonda qayta tiklanuvchi energiya manbaalari potensiali va amaliyotda qo’llanishi
Mamlakatimizda tabiatni asrash, ekologik muammolarni bartaraf etish va
iqtisodiy tejamkorlikka erishish maqsadida muqobil energiya manbalaridan
samarali foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Prezidentimizning
“Muqobil energiya manbalaridan foydalanishni yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni bu boradagi ishlar ko‘lamini yanada
takomillashtirishga xizmat qiladi.Farmonda muqobil energiya manbalaridan
foydalanishning huquqiy va moddiy-texnik asoslari aniq belgilab berildi.
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining “FizikaQuyosh” ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi negizida Xalqaro quyosh
energiyasi institutining tashkil qilinishi, “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy
zonasida eng zamonaviy texnologiyalarga asoslangan 100 MVt quvvatli
fotoelektrik panellar ishlab chiqaruvchi qo‘shma korxona barpo etilishi,
Samarqand viloyatida 100 MVt quvvatga ega quyosh fotoelektrik
stansiyasining qurilishi, quyosh hamda biogaz energiyasini ishlab
chiqaruvchilar va foydalanuvchilarni rag‘batlantirish, ularga soliq va bojxona
imtiyozlari hamda afzalliklar berilishi, albatta, mamlakatimiz iqtisodiyotining
barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.
Mazkur hujjatda qayd etilganidek, yurtimiz iqlim sharoitida quyosh, shamol,
biogaz singari noan’anaviy energiya manbalaridan foydalanishning ulkan
imkoniyatlari mavjud. Ma’lumki, respublikamiz hududida yilning deyarli har
tashkilotlarning asosli xulosalariga ko‘ra, 2100 yilga borib, quyosh energiyasi
sayyoramiz uchun energiyaning dominant manbaiga aylanadi.
Mutaxassislarning e’tirof etishicha, quyosh energiyasi — bu foydalanishga
qulay va oddiy, amalda istiqbolli bo‘lgan tiklanuvchi energiya manbaidir.
O‘zbekistonning yalpi quyosh energiyasi salohiyati 50973 mln.t.n.e.,
texnikaviy salohiyati esa 176, 8 mln.t.n.e. ga teng, deb baholanadi. Demak,
mamlakatimiz zaminiga bir yilda tushuvchi quyosh energiyasi absolyut
qiymatiga ko‘ra uglevodorod xom ashyosidan ancha ko‘p. Hozirgi vaqtda
quyosh energiyasining faqatgina 0,3 foizigina o‘zlashtirilgan. [M]
Quyosh energiyasidan foydalanish uni qo‘llash, resursi, ekologik tozaligi,
osonligi bilan ahamiyatlidir. Quyosh qurilmalari markazlashgan elektr va
issiqlik tizimlaridan uzoqda bo‘lgan joylarni elektr energiyasi va issiqlik bilan
ta’minlashda juda qo‘l keladi. SHuningdek, quyosh energiyasidan quyi
potensialli issiqlik olish, cho‘l-sahro hududlarida suvni chuchitish, qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini quritish, issiqxonalar va yashash joylarini isitish,
binolarni issiq suv bilan ta’minlash, shamollatish va sovitish, sof metallar,
issiqlikka chidamli materiallar olishda foydalanish mumkin.
O‘zbekistonda muqobil energiya manbalaridan, eng avvalo, quyosh
energiyasidan foydalanish sohasida ilmiy va eksperimental tadqiqotlar olib
borish borasida salmoqli tajriba to‘plangan. Bu borada bir necha yillardan
buyon ishlanmalar olib borilmoqda. Respublikada Markaziy Osiyoda
o‘xshashi yo‘q ilmiy-eksperimental markaz — Fanlar Akademiyasining
“Fizika-Quyosh” ilmiy ishlab-chiqarish birlashmasi tashkil qilingan bo‘lib,
uning tadqiqotlari natijalari jahon miqyosida e’tirof etildi.
Hozirgi davrda barcha binlarda issiqlik bilan ta’minlash tabiy issikliq
resurslari orqali amalga oshiriladi. Lekin er sayyoramizdagi tabiiy issiqlik
energiyasi xosil qiluvchi energiya manbalarini kamayish va ularnitannarxini
yil sayin oshib borishi ko‘zatilmoqda. Bino va inshootlarni energiya bilan
ta’minlanshga to‘liq yoki qisma yangi xosilbo‘luvchi energiya resurslari
jismladan quyosh energiyasi bilan almashtirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Turar joy binolarining isitish yoki sovutish , issiq suv bilan ta’minlash shular
jumlasidandir.
Albatta teplotizim asboblari va o‘ni o‘rganish bahosi hozirgi kunda ancha
baland. Ammo quyosh nurlarini tekinligini va ular manbasini bitmas
tugulmasligini hisobga olsak , 2-3 yilda quyosh nurini qayta ishlashga
muljallangan uskunalar o‘zini qoplaydi va butunlay ishlab chiqgunicha
ulardan foydalansa bo‘lar ekan.[m]
Bu yunalishda olib borilayotgan ishlanmalarni kelajagi va istiqbollarini
bashorat qilish mumkin. 2020-2030 yillarga kelibyukori samaraga ega
geliosestemalar paydo bo‘lib, ularni o‘z-o‘zini qoplash muddati keskin
qisqarish mumkin. SHu sababli butun dunyodagidek O‘zbekistonda ham
noan’anaviy energiya turlaridan , jumladan quyosh energiyasidan foydalanish
keng tus olmoqda Bunday holatning yana bir muxim sababi atrof muxitning
ekologik xolatidir.
Ekalogik holat arxitektor va quruvchilardan yangicha fikrlashni talab
qilmoqda. Zamonaviy energetika, bugungi kunda an’anaviyga aylanib,
energiya tashuvchisiga qarab, umuman olganda bino va shaharlarni energiya
bilan ta’minlashda atrof-muhit ekologiyasiga salbiy ta’sir o‘tkazmoqda.
Ma’lumki, quyosh energiyasidan asosan kam quvvatli komunal-maishiy
issiq suv bilan ta’minlash va isitgichdan foydalaniladi. Dunyo bo‘yicha kam
quvvatli issiqlik ishlab chiqarish yaqin istiqbolda 5*106 Gkal.ni tashkil etadi.
Fitoelektrik qurilmalar umumjahon yig‘indi quvvatni 500 MVt.ga teng.
Nashr etilgan Internet ma’lumotlarini tahlili shuni ko‘rsatadi-ki, energiyaga
bo‘lgan extiyoj butun jahonda yangi hosil bo‘luvchi quvvat manbalarini 4-
avlodidan foydalanishga turtki bo‘lmoqda. Bunday usullar binolarni energiya
bilan ta’minlashni samarali vositalari – quyosh qurilmalarini jihozlash va
o‘rnatishni kam sarf-harajat qilib amalga oshirish imkonini beradi.
Ishlanmalar ichida ikkita yo‘nalishni belgilash va hisobga olish lozim:
mayda avtonom iste’molchilarni energiya bilan ta’minlashga mo‘ljallangan
chegaralangan quvvat darajali quyosh energoqurilmalarini ishlab chiqarish va
qo‘llash;
shimoliy va cho‘l hududlarda chegaralangan quvvatli quyoshli energetik
stansiyalar yaratish;
Bu dunyo energiya balansi miqiyosidagi muammoni yangi hosil bo‘luvchi
energiyani sarflash vositasida hal qilish imkonini beradi.