O‘zbekistonda logopediyaning rivojlanish bosqichlari. Xozirgi zamon logopediyasining dolzarb muammolari

O‘zbekistonda logopediyaning rivojlanish bosqichlari. Xozirgi zamon logopediyasining dolzarb muammolari

50- yillar oxiriga kelib О‘zbekistonda aholiga logopedikyordam kо‘rsatish ancha rivojlandi 1959 yildan boshlab nutq nuqsonlari bor bolalarga kо‘proq yordamchi maktablarida va 1-son maktab-internatda keyinchilik esa poliklinikalarda ham logopedikish olib borishadi.

1964yil 24-28 marta Tokentda maxsus maktab - internat xodimlarining birinchi seminar - kengashi bо‘lib о‘tdi. Bu seminar О‘zbekiston Maorif Ministirligi va Respublika о‘qituvchilar malaka oshirish instituti tomonidan tashkil qilingan edi . Kengash о‘qituvchilar , vrach , psixo-nevrologlar , maktab va aqli qoloq bolalar internatlarining logо‘yedlari qatnashdilar.

Shuningdek bu seminarda partiya, sovet kasaba soyuz tashkilotlarining kar va kо‘r jamiyatining vakillari va RSFSR Peyedagogika fanlar Akademiyasi Defektologik ilmiy tekshirish institutdan pedagogika fanlari doktori professor M.S.Pevzner pedagogika fanlari kandidatlari A.I.Kaplam,V-I.Vlasovalar katnashdilar. Plenum yig’ilishlarida 45 doklad о‘fib eshitildi. Lenin nomidagi Moskva Davlat pedagogika instituta о‘qituvchisi V.A.Volkovaning "kulog’i kar" о‘quvchilarining talffо‘zi avtomatizatsiyalash ish sistemasi va M.S.Pevznerning "Defektologiyadagi yangiliklari" degan - dokladlari alohida ehtibor qozondi.

Konferensiya muvaffaqiyatli о‘tishda maxsus mamlakatlarda va internetlarga uyushtirilgan ekskursiyalar u yerda tashkil qilingan qiziqarli va mazmundor vistavkalar , hamda kо‘rgazmali va metodik kо‘llanmalar katta yordam berdi.

Bu semenar yig’ilish О‘zbekistonda lо‘yediya fanining rivojlanishiga logopedikyordam tashkil qilishga mutaxasislarni tayyorlashni yо‘lga qо‘yishga katta taShir kо‘rsatdi.

Seminar yig’ilishida uning qatnashchilari tomonidan quyidagi takliflar

kiritildi:

1. 
   Toshkentda Pedagogika institutida mutaxasislarni tayyorlash defektologik fakultetini ochish zarur .
   
2. 
   Pedagogika fanlari institutida ilmiy markaz tashkil qilish uchun defektologiya sektorini ochish kerak.
   

3. Respublikada akdi zaif bolalar bogchalari va maktablari ochish zarur.

4. Maxsus maktab xodimlari va logо‘yedlari uchun sistemali ravishda kurslar va

seminarlar о‘tkazish kerak.

5. Kechki kulog’i kar ishchi yoshlar maktabiga ehtiborni kuchaytirish kerak.

6. Respublika pedagogik о‘qishlarni о‘tkazishda defektologiya seksiyasini kо‘zda
tutish kerak degan fikrlar ilgari surildi. Seminarda kiritilgan takliflar amalga
oshirila boshlandi.

1966 yilda Respublika psixo-nevrologik dispanserni shaxar va Respublika psixo-nevrologik dispanserlariga bо‘linadi. Ikkala dispatserlardaham logopedikkabinetlar tashkil kilindi. Bu yerda birinchi bо‘lib vrach psixo-nevrolog - logо‘yed Zebiba Mustafayevaga uzbek tilida ish olib borardi.Bu yillarda ommaviy bogcha bolalar nutqining xolati kunning asosiy masalasi bо‘lib krldi.

I.L.Goyb va logо‘yedlar katta xissa qо‘shdilarUlar о‘tkazalgan tekshirishlarni natijasidan nutq nuqsoniga ega bо‘lgan maktabgacha yoshdagi bolalar uchun maxsus muassasalar ochish kerak degan xulosaga kelishadi.

Bu ish bilan 1966 yilga qadar Shahar psixo-nevrologik dispanserlar shugullanadi. 1966 yili og‘ir nutq nuqsonlarigi ega bо‘lgan bolalar uchun Kirov rayonida 366- son bogcha ochildi. 1967 yilda Frunze rayonida 365 - son bogcha ochildi. Keyinchaliku 1968 yilda Chilonzor 410, 1971 yilda Kuybishev rayonida 447,1973 yilda esa Lenin rayonida bogchalar ochildi.

Shunday qilib , Tokentda 1974 yilgacha kelib og‘ir nutq nuqsonli bolalar uchun oltita bogcha tashkil kilindi. 36 - son bogcha metodik markaz bо‘lib hisoblanadi. Bu bogchada oblastlaridan kelgan kо‘pgina tardiyachi logо‘yed о‘zmalakasini oshiradi Bu maxsus bogchalar tashkil qilishda qator qiyinchiliklargauchrashadi chunki mavjud bо‘lgan adabiyotlarda metodika savollari juda oz yoritilgan maxsus programma tuzilmagan shu bog‘cha ishlaydigan - maxsus ma’lumodni mutaxasislar ham yо‘q edi.

Bogchalar tashkil qilingan kundanoq ota - onalar bilan kattta mahrifat ishlari olib borila boshlandi. Ota-onalarning kо‘pchiligi bolalarini bu bogchalarga bergilari kelmas bersalar ham logо‘yed va tarbiyachi ishiga shubxa bilan qaralar edilar. Shuning uchun ham , ota - onalar bilan ish olib beriladi, ularga bogchada tarbiyalangan, davolanib kelgan bolalarni namoyish kilindi. Shu maqsadda ilmiy-ommabol filg‘m ham yaratildi. Bundan tashqari , ommaviy bogcha tarbiyachilari bilan ham katta ishlar olib berildi.

Og‘ir nutq nuqsonli bolalar bogchalari mustaqil bо‘lishiga qaramay shahar va Respublika dispanserlari bilan aloqada bо‘ladi. Turli xil nutq va eshitish nuqsonlariga egabо‘lgan bolalar dispanserga qatnaydilar.

Dispanserda 1959 yildan boshlab, nutq yetishmovchiliklari Bilan Z.A.Ponomareva shug’ullanadi.

1962 yilda Tokentda surdologiya kabineta ochildi. 1960 yilda, bu yerda ishlashga Ponomareva о‘tkaziladi.Bu kabinetda kasallarga shahar va respublika dispanserlariga yо‘llanma berilar edi. Bundan tashqari TOSHMIda xirurgik stomotologiya kabinetida rinolalik bolalarni о‘yeratsiya qilina boshlandi. Rinalalik bolalar bilan logopedikishni Z.A.Ponomareva va Z.Shiriyeva olib borishdi.

Bu yerdan kasallar nutqi bо‘zilgan bolalar bog‘chasiga va maktab logopedikpunktlarga yuboriladi. Hozirgi vaqtda katta yoshdagi qulogi kech kar bо‘lganlar " quloq va tomoq" " burun" kilinikasida davolanishadi .Logо‘yedlar ularni labdan о‘qishni о‘rgatishadi.Shuningdek bu kabinetga qklog’i og‘ir maktab о‘quvchilari ham qatnashadi.Ular bilan sо‘zboyligini kengaytirish, talaffо‘zni aniqlash eshitish apparati saqlanganlar bilan eshitishni rivojlantirish ustida ish olib boriladi. О‘qitish ikki tilda rus va о‘zbek tillarida tashkil qilinganidir.

Bu klinikada ovoz qо‘yish kabineta - daoneatriya kabineta ham tashkil qilingan. Bu kabinet ham Tokentda yakkadi.Shunday qilib, kabinetlarda turli xil nutq nuqsonlariga ega bо‘lgan odamlar qatnashdi. Ular bilan ham gruppali ham individual mashg‘ulotlar о‘tkaziladi, chunki og‘ir nutq nuqsonlari alohida ehtiborni talab qiladi. Mashg‘ulotlar asosan qulog’i kech kar bо‘lganlar bilan о‘tkaziladi. Og‘ir xollarda kasallarni statsionarga yotqiziladi va ular bilan har kuni mashg‘ulotlar olib boriladi.

Yuqorida aytilganlardan kо‘rinib turibdiki, bu davrda aholi kursatilayotgan logopedikyordam meditsina sо‘nalishda olib borilgan . Pedagogik yо‘nalishga esa ish, Lenin nimli Moskva Pedagogika instituta studentlari praktika о‘tkazish tо‘g’ri keldi.

1967 yil 18-27 noyabr kunlari Lenin nomidagi Moskva Pedagogika Instituta defektologiya fakultetining bir gruppa studentlari Toshkentda pedagogik praktikani о‘tishadi. Studentlarning poliklinika kabinetlarda yoо‘tkazgan mashg‘ulotlari shahardagi bolalar bilan olib borilayotgan logopedikishni jonlanishga taShir kо‘rsatdi.

Studentlar praktika davomida о‘qituvchilar malakasini oshirish instituta va Maorif Ministrligi tomonidan tashkil kilingan seminarlarda Dokladlar bilan katnashadilar.

1968 yili esa Lenin nomli MDPI defektologiya fakulteta talabalari dotsent V.I.Seleverstov raxbarligida О‘zbekistonning boshqa viloyatlariga borishdi.

Ular Surxondaryo, Buxoro,Samarkand, Andijon, Farg’ona oblastlaridagi intelekti , nutqi , maxsus maktabdagi kо‘rishi va eshitishi bо‘zilgan bolalarga kо‘rsatiladigan yordamni о‘rganib chikdilar.Ular ommaviy maktab boshlang’ich sinf о‘quvchilarini hamda bog‘cha tayyorlov gruppa bolalarining nutqini tekshirdilar, о‘qituvchilar va tarbiyachilar uchun maxsus seminarlar ham о‘tkazdilar.

1965 yil O’zbekistan Maorif Ministrligi buyrug’iga binoan (1965 yil 4 may Maorif Ministrligining о‘rinbosari A.V.Muravgyov imzosi bо‘yicha) ommaviy maktab о‘quvchilarini tgayyorlash uchun logopedikpunktlar tashkil kilina boshlandi.Shu kundan boshlab, butun Respublikada va ayniqsa Toshkentda kо‘pgina ommaviy maktablar qoshida logopedikpunktlar tashkil kilindi.

Respublikamizda xammasi bо‘lib 40 ta yordamchi maktab mavjud . Bu maktablarda bolalarga fakatgina kasb - xunar berish bilangina cheklanmaydi. Yordamchi maktab о‘qituvchilari nutqidagi yetishmovchilikni tо‘girlashga ham katta etibor berilyapti . Kо‘pgina yordamchi maktablarda logopedikpunktlar tashkil qilingandir. Logopedikyordam rus hamda о‘zdek tilida olib borilyapti .1971 yilda maxsus muassasalar soni oshgani sababli shahar о‘qituvchilari Malaka oshirish shtatida metodist- defektolog tayinlandi.Metodist defektolog maxsus muassasalar va shahar logо‘yedlarining metodik ishlarini tashkil kilish bilan shugullandi. Maxsus muassasalar logо‘yedlarning metodik birlashmasi ham tashkil kilingan va bunda metodik tashkiliy masalalar kо‘rinadi. Metod birlashma aniq mashg‘ulotlar о‘tkazadi,maxsus muassasa о‘qituvchilarining tajribasini ommaga tarqatish ishlarini bajaradi.

1971 yilda shahar ommaviy maktab logо‘yedlarining metod birlashmasi tashkil
qilindi. Nutq bog‘chalari logо‘yedlarining metod birlashmasi esa tashkil qilindi. Nutq bog‘chalari logо‘yedlarning metod birlashmasi esa 1965 yil dayoq ish boshlagan.Yuqoridagilarni umumlashtirib aytganda Respublikamizda pedagogik yо‘nalishda bog‘cha ommaviy va yordamchi maktab logo- punktlarida, maxsus nutq maktablarida,internatlarda katta logopedikish olib boriliyapti .

Meditsina yо‘nalishda ham katta ishlar qilinyapti. Hozirgi kunda poliklenika va bolg‘nitsa krshida tashkil qilingan logopedikpunktlar soni 40 taga yaqinlashib qoldi. Poliklinika logopedikpunktlarida 2 yoshdan 14 yoshgacha nutq bо‘zilgan bolalar qabul qilinadilar. 14 yoshdan oshgan bolalar dispanser qaramogiga о‘tadilar.

• Maxsus nutq bogchalari va maktablari, ommavity maktab logonktlarida ham 2 yoshdan 16 yoshgacha bо‘lgan turli xil nutq bо‘zilishlariga ega bо‘lgan bolalar bilan shu olib boriladi.

Davolash muddati, nutq bо‘zirishi og‘irliga qarab 1,5 oydan 10 oygacha davom etish mumkin .Bu ishga ota - onalar , pedagoglar, tarbiyachilar ham jalb qilinadilar har bir oblastg markazida psixo-nevrologik dispanserlar mavjuddir va har bir dispanserda logopedikkabinet tashkil qilingan . Logonktlarda turli xil nutq bо‘zilishlariga ega bо‘lganlar bilan shu olib boriladi. Ish olib borilganda nutq bо‘zilishi turiga og‘irligiga qarab bolalar gruppalariga bо‘linadi. Shunday qilib Uzbekistonda aholiga logopedikyordam Maorif va sogliqni saqlash Ministrliklari orqali amalga oshiriladi. Kо‘pgina pedagogik institutlar texnikumlar о‘quv nomiga logopediyakiritilgan. Bu faktlar Uzbekistonda logopedikbilim va logopedikyordamni kengayganligidan dalak beradi.

1967 yilga kelib Nizomiy nomli Toshkent Davlat Institutida Defektologiya fakulteti tashkil qilindi. "Oligofrenpedagogika va logopediya" kafedrasi 1981 yilda mustaqil kafedra bо‘lib ajralib chiqdi.

Talabalarga logopedikfani bо‘yicha O.S.Maymor, M.T.Qaxromonova,V-S.Raxmonovalar saboq berdalar 1985 yilda L.R.Mо‘minova , X.M.Pо‘latova,1986 yildan M.Y.Ayupovalar shu kungacha talabalarga logopedikfani bо‘yicha saboq berib kelmoqdalar.

Logopediyafani bо‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarini boshlanishi 1984 yilga tо‘g’ri keladi.Shu yili logopediyafani bо‘yicha birinchi nomzodlik ishini L.R.Mо‘minova "Ikki tillik sharoitida о‘smirlar va

Katalarda duduqlanishni bartaraf etishda logopedik ishlar tuzimi" mavzusi bо‘yicha himoya qildi.

Mо‘minova L.R. raxbarligida logopediyani fani bо‘yicha M.Y.Ayupova Dо‘latova M.X._r Raxmonova N. lar ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar.

Ayupova M.Y. 1992 yili "Maktabgacha yoshdagi bolalarda fonetika fonematik nutq bо‘zilishlarini bartaraf etish" mavzusi bо‘yicha, Pо‘latova X.M.1994 yili "Maktabgacha yoshidagi nutqitо‘liq rivojlanmagan bolalarda nutq faoliyatini faollashtirish" mavzusi bо‘yicha, Raxmonova N.1994 yili "Maktabgacha yoshidagibolalarda duduqlanish va uni bartaraf etish" mavzusi bо‘yicha о‘znomzodlik ishlarini muvaffaqiyali himoya qildirar.

1992 yili YE.A.Babayeva "Nutq kamchiligiga ega bо‘lgan bolalarni maktabga tayyorlash bо‘yicha kandidatlik naomzodini himoya etdi. Shomaxmudova R.Esa 19991 yilli "yordamchi maktabning boshlang’ich 1 -2 sinf uzbek bolalarining rus og’izaki nutqini rivojlantirish bо‘yicha koreksion ishlar sestemasi" mavzusi bо‘yicha dissertatsiya ishlarni ximoya kildalar. Ilmiy tadqiqot ishlari bilan logopediyafanining rivojlanishiga katta hissa qо‘shdilar.

1992 yilda Respublikada birinchi va hozirgacha yagona boktorlik ishini L.Mо‘minova "Maktabgacha yoshidagi bolalarda nutqni tuliq rivojlanmaganligini bartaraf etish bо‘yicha korreksion -pedogogik ishning nazariy asoslari" mavzusida himoya qildi.

Mо‘minova о‘zining ilmiy tadqiqotishlari hamda logopediya soxasi bо‘yicha ilmiy kadrlarni tayyorlash bilan O’zbekistonda logopediya fanining rivojlanishiga о‘zining katta xissasini qо‘shgan olimlardandir.