O'zbekistonda kasb ta'limi islohati «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»

"Ma'naviyat - insonning zot belgisi, uning faoliyatining tarkibiy qismi, ongi, aql - zakovatining mahsuli" .

"Ma'naviyat - inson faoliyatining ruhiy mazmuni bo'lib, kishilar uning vositasida o'zlarini anglaydilar, jamiyat, tabiat, o'z turmush tarzlari, amaliy

olish yo'lida ko'zlangan maqsad asosan amalga oshirildi va ikkinchi bosqichda amalga oshirilishi lozim bo'lgan vazifalarga zamin hozirlandi. Ma'naviy parokandalik davriga barham berildi. Prezident Islom Karimov "O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida'' kitobida ta'kidlaganidek: "Xalqning ma’naviyati va madaniyati, uning haqiqiy tarixi va o'ziga xosligi qayta tiklanayotganligi jamiyatimizni yangilash va taraqqiy ettirish yo'lidan muvaffaqiyatli ravishda olg'a siljitishda hal qiluvchi ta'bir joiz bo'lsa, belgilovchi ahamiyatga egadir" .

Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyat va davlat o'zini ustqurmalariga munosabati turli ma'rifiy madaniy g'oyalar tushunchalar anglagan vatanparvarlik tuyg'usi bilan millat, xalq manfaatlari, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy ravnaqi uchun mas'uliyatli ilmiy bilim, mehnat va kasb hunar ko'nikmalarini o'zida mujassam etgan ma'naviy madaniyatli shaxsni tarbiyalab etishtirishdan manfaatdordir. Bunday shaxsni shakllantirishda asrlar davomida xalqimizning ma'naviy ehtiyoji, talabi asosida yaratilgan qadriyatlar muhim rol o'ynaydi.

Ma'lumki, uzluksiz ta'lim oldiga qo'yilgan eng muhim maqsad - umuminsoniy va milliy qadriyatlarga tayangan holda ta'lim-tarbiyaning mazmunida insonparvarlik g'oyasini kuchaytirish, xalqchillashtirish va shular asosida yoshlarda ma'naviy madaniyatni shakllantirishdan iborat.

Mamlakatimizda ta'lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar demokratik ta'lim tizimiga asoslangan bo'lib, unda olg'a surilayotgan g'oyalar quyidagilardan iborat:

• 
  SHaxsning ma'naviy madaniyatini hozirgi davrda insoniyat erishgan barcha yutuqlar asosida qurish lozim;
  
• 
  Ma'naviy madaniyatni shakllantirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustuvor bo'lishiga erishmoq lozim;
  
• 
  Ma'naviy madaniyatni shakllantirishda milliylikdan yiroq va unga zid unsurlardan vos kechmoq zarurdir.
  

Ma'naviyat tushunchasi faqat inson zotiga xos bo'lib, tabiatning gultoji,

• 
  bitiruvchining ish o'rnida qo'llaydigan bilim, ko'nikma va malakalari;
  
• 
  bitiruvchining mutaxassis sifatida shakllanishi va ijodiy ish olib borishi kabilar.
  

1. 
   O'quv materialini mazmun jihatidan tanlashi.
   

O'quv materialini tanlash albatta uning mantiqiy ketma-ketligi, mazmunan bitiruvchining fikrlash doirasini va g'oyalarini ishlab chiqish, ilmiy farazni rivojlantirish va shu bilan birga kelajakda fanga o'z hissasini qo'shishga undamog'i kerak.

2. 
   Tanlab olingan o'quv materialini tizimli tasniflash.
   

O'quv materialining asosiy qismi, uni mantiqiy fikrlash, tushunish va munozara qilishni talab etadi. SHu bilan birga uni o'zlashtirish, o'zining qobiliyatidan kelib chiqqan holda ijodiy yondoshish ham zarur.

3. 
   Qabul qilinayotgan masalalarning echimini tajriba va sinovlardan o'tkazish.
   

Tanlangan materialning qanchalik to'g'ri yoki noto'g'riligini o'quv metodi va shakllarini ko'rib hal qilish mumkin emas. Buning uchun nazariy, amaliy va metodologik o'zaro bog'liqligi, didaktik va eksperimental metodlardan olingan etarlicha ishonchli bo'lgan tashxislari va amaliyotda bo'lgan dalolatnomalarni o'zaro bog'lab hal qilish kerak bo'ladi.

Ta’lim metodi bu o'qituvchi va talabaning tartibga solingan o'zaro kishi qalbida unib-o'sadi va bir necha bosqichlarni bosib o'tadi. SHundan keyingina u shu'la tarqata boshlaydi. Inson ruhi va tafakkuridagi haqiqat nuri harakatining ana shu oxirgi bosqichini, ya'ni nur shu'lasini biz "ma'naviyat" deb atadik.

Inson boshqa mavjudotlardan o'zining ijtimoiy mohiyati bilan ajralib turishi ma’lum. Ijtimoiy mohiyat negizini bilimlar tashkil qilib, ular foydali va foydasiz turlarga ajraladi. Darhaqiqat, yolg'on gapirish, o'g'irlik qilish, boshqalarni haqoratlash va bo'lak razil ishlarni qilishni ham bilish kerak. Hamma ham uning uddasidan chiqavermaydi. Ammo, ular foydasiz, balki ijtimoiy hayot uchun zararli bilimlardir. Jamiyat rivoji uchun faqat foydali bilim (hikmat)lar kerak. Foydali bilimlarni egallashdan maqsad, avvalo o'ziga, so'ng yaqin kishilariga va butun jamiyatga naf keltirishdir. Muayyan bir foydali ishni kishi hayotida ko'p marotaba bajaraverishi natijasida, bu faoliyat uning ruhiga singib, ma'naviyatga aylanadi. Insonning ruhiga singib, ma'naviyatiga aylangan harakatlar majmuini uning hayot tarzi deyiladi.

Madaniyat arabcha so'z bo'lib, u jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy va ma'naviy hayotida qo'lga kiritilgan yutuqlari majmuidir. Madaniyat shaxs kamolatiga ikki xil jihatdan ta'sir qilib, ular quyidagilardan iborat: amaliy mehnat harakatlari orqali berish va uni qabul qilish (amaliy metodlar: mashqlar, laboratoriya tajribalari, mehnat harakatlari va boshqalar) kiradi.¹

Ta’lim jarayoni o'quv axborotini va uni mantiqiy o'zlashtirishni anglashni tashkil qilishni ko'zda tutadi. SHuning uchun ham talaba faoliyatining induktiv, deduktiv, shuningdek, reproduktiv va muammoli-qidiruvni tashkil qilish metodlari guruhchalarini ajratish lozim.

O'quv-bilish faoliyatini rag'batlantirish va asoslash metodlarini ta'limga qiziqishni rag'batlantirish metodlari hamda ta'limga burch va mas'uliyatni asoslash metodlariga bo'lish mumkin. Ta'limni rag'batlantirish metodlari:

• 
  Ta'limga qiziqishni rag'batlantirish metodlari.
  

Metodlar asosiy guruhlarining har biri o'z navbatida guruhchalar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo'linadi. O'quv-bilish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonining o'zi uzatish, qabul qilish, anglash, o'quv axborotlarini esda saqlashni hamda olinadigan bilim va ko'nikmalarni amaliyotda qo'llay olishni nazarda tutishini hisobga olsak, birinchi guruh metodlariga so'z orqali uzatish va axborotni eshitish orqali qabul qilish metodlari (og'zaki metodlar; hikoya, ma'ruza, suhbat va boshqalar), o'quv axborotini ko'rgazmali uzatish va ko'rish orqali qabul qilish metodlari (ko'rgazmali metodlar: tasviriy, namoyish qilish va boshqalar) o'quv axborotini amaliy mehnat harakatlari orqali berish va uni qabul qilish (amaliy metodlar: mashqlar, laboratoriya tajribalari, mehnat harakatlari va boshqalar) kiradi.

Ta’lim jarayoni o'quv axborotini va uni mantiqiy o'zlashtirishni anglashni tashkil qilishni ko'zda tutadi. SHuning uchun ham talaba faoliyatining induktiv, deduktiv, shuningdek, reproduktiv va muammoli-qidiruvni tashkil qilish metodlari guruhchalarini ajratish lozim.

O'quv-bilish faoliyatini rag'batlantirish va asoslash metodlarini ta'limga qiziqishni rag'batlantirish metodlari hamda ta'limga burch va mas'uliyatni asoslash metodlariga bo'lish mumkin. Ta'limni rag'batlantirish metodlari:

^ Ta'limga qiziqishni rag'batlantirish metodlari.

faoliyatlari muammolarini hal etadilar"².

3. "Ma'naviyat - inson qalbida, ko'ngil ko'zgusida aks etgan haqiqat nuridir"'\

4. "Ma'naviyat - millatning asrlar davomida shakllangan ildizlari uning tarixiy tajribalari va ijtimoiy-madaniy rivojlanishi bilan uzviy bog'liq bo'lgan ichki (aqliy) intellektual va sobit hissiy dunyosidir'"’.

Bu ta'riflar umuman noto'g'ri bo'lmay, ular murakkab ijtimoiy hodisa bo'lgan ma'naviyatning u yoki bu xususiyatlarini yoki ahamiyatini ifodalaydi, xolos. Bu esa baholash kategoriyasi hisoblanadi.

Barcha fikrlarni bir chetga surib, eng jozibali uchinchi raqamli "Haqiqat nuri" degan ta'rifga e'tiborimizni qarataylik. Darhaqiqat, ma'naviyat - haqiqat nuri. Bu mutlaqo to'g'ri. Ammo nurning o'zi nima? Bizningcha, "nur" - bilim. Bilim, ya’ni nur esa, inson qalbiga haqiqatdan, haq taoladan kelganidan keyin, kishi qalbida unib-o'sadi va bir necha bosqichlarni bosib o'tadi. SHundan keyingina u shu'la tarqata boshlaydi. Inson ruhi va tafakkuridagi haqiqat nuri

takomili hisoblangan inson mohiyatining ajralmas qismidir.

Inson bioijtimoiy mavjudot bo'lib, u biologik mohiyat bilan bir qatorda ijtimoiy mohiyatga ham ega. Biologik mohiyatiga uning boshqa mavjudotlardan biologik tur sifatida ajralib turuvchi tik yurishi, tanasi yung bilan qoplanamaganligi, bosh va qo'llarining shakl-shamoyili, fikrlay olish qobiliyati hamda boshqa bir qator biologik ko'rsatkichlari kiradi.

Qur'oni Karimning "Baqara" surasida, insonni boshqa mavjudotlardan ajratib turuvchi sifatlar to'g'risida quyidagi oyatlar mavjud: "Va u zot Odamga aloqadagi faoliyati usuli, o'qitish jarayonida ta'lim va rivojlanish masalalarini hal qilishga qaratilgan faoliyatdir.

Metod (yunoncha atama - aynan nimagadir yo'l) maqsadga erishish yo'lini bildiradi - muayyan ma'noda tartibga solingan faoliyat. O'qitish metodlari o'quv jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Faoliyatning tegishli metodlarisiz ta'limning maqsad va vazifalarini o'quv materialining muayyan mazmunini talabalar tomonidan o'zlashtirishga erishib bo'lmaydi.

Usullar axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab so'z orqali ifodalash, ko'rgazmali va amaliyga bo'linadi. Ta'lim mazmunini o'zlashtirishda talabalarning bilim faoliyatini xarakteriga munosib ravishda quyidagi usullar: tushuntirish - illyustrativ, reproduktiv, muammoli bayon, xususiy qidirish yoki evristik hamda yarim tadqiqot va tadqiqot usullari qo'llanishi mumkin.

Metodlar asosiy guruhlarining har biri o'z navbatida guruhchalar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo'linadi. O'quv-bilish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonining o'zi uzatish, qabul qilish, anglash, o'quv axborotlarini esda saqlashni hamda olinadigan bilim va ko'nikmalarni amaliyotda qo'llay olishni nazarda tutishini hisobga olsak, birinchi guruh metodlariga so'z orqali uzatish va axborotni eshitish orqali qabul qilish metodlari (og'zaki metodlar; hikoya, ma'ruza, suhbat va boshqalar), o'quv

jwhnrntini кп'гпя7тяИ ii7ati<;h \/a kn'ridh nrnali nahnl nili<;h mptnHlari

1. 
   Moddiy, ya'ni texnika, ishlab chiqarish tajribasi, moddiy boyliklar.
   
2. 
   Ma'naviy, ya’ni fan, adabiyot maorif, san'at, din, umuminsoniy va milliy
   

ruhiy qadriyatlar.

Ana shu moddiy va ma'naviy madaniyatning o'zaro aloqasi o'zaro ta'siri natijasida aqlan etuk, axloqan barkamol, jismonan sog'lom, dunyoqarashi keng, yaxlit shakllangan, ya'ni komil inson shakllanadi.

Malakaviy tayyorgarlikda asosiy didaktik bosqichlar quyidagilardan iborat:

2. Tanlab olingan o'quv materialini tizimli tasniflash.

O'quv materialining asosiy qismi, uni mantiqiy fikrlash, tushunish va

• 
  Ta'limga burch va mas'uliyatni rag'batlantirish metodlari.
  

Ta’lim jarayonidagi nazorat va o'z-o'zini nazorat qilish metodlari o'quv jarayoni vaqtida og'zaki, yozma, laboratoriya-amaliy, test, reyting metodlariga ajratish mumkin.

Ta'limda nazorat va o'z-o'zini nazorat qilish metodlari quyidagilardir:

• 
  Og'zaki nazorat va o'zini-o'zi nazorat qilish metodlari.
  
• 
  YOzma nazorat va o'zini-o'zi nazorat qilish metodlari.
  

a Laboratoriya-amaliyot nazorati va o'zini-o'zi nazorat qilish metodlari.

• 
  Test nazorati.
  

YUqorida keltirilgan metodlar nisbatan yaxlit hisoblanadi, chnuki u faoliyatning barcha asosiy tuzilish elementlarini hisobga oladi. Unda bilish faoliyatining qabul qilish, anglash va amalda qo'llash qirralari yaxlit holda ko'rinadi.

"Kasb pedagogikasi" fanini o'rganishda yana bir qator metodlardan keng foydalaniladi. Bularga izlanish metodlari kiradi. O'z navbatida izlanish metodlari

2 xil bo'ladi:

^ Nazariy Empirik

Nazariy izlanish metodlariga: analiz, sintez, modellashtirish, konkretlashtirish kiradi.

Empirik izlanish metodi: birlamchi va umumiy metodlarga bo'linadi. Birlamchi metodlarga - kuzatish, og'zaki so'rash, suhbat, yozma so'rash, mutaxassislar bahsi, testlar kiradi.

Umumiy izlanish metodiga - tashxis qilishni o'rganish, pedagogik tajribani umumlashtirish va tajriba kiradi.

Bu metodlar malakaviy pedagogikada keng tarqalgan bo'lib, ishchi- xodimlarning malakasini aniqlash, kasbiy muammolarni hal etishda keng tarqalgan Ish faoliyatini o'rganishda bajarayotgan ishning umumiy unumdorligini aniqlashda ish xulosasini o'rganuvchi tavsifnoma yordamida o'rganiladi.

• 
  Ta'limga burch va mas'uliyatni rag'batlantirish metodlari.
  

Ta’lim jarayonidagi nazorat va o'z-o'zini nazorat qilish metodlari o'quv jarayoni vaqtida og'zaki, yozma, laboratoriya-amaliy, test, reyting metodlariga ajratish mumkin.

Ta’limda nazorat va o'z-o'zini nazorat qilish metodlari quyidagilardir: Og'zaki nazorat va o'zini-o'zi nazorat qilish metodlari.

^ YOzma nazorat va o'zini-o'zi nazorat qilish metodlari.

>■- Laboratoriya-amaliyot nazorati va o'zini-o'zi nazorat qilish metodlari. ^ Test nazorati.

YUqorida keltirilgan metodlar nisbatan yaxlit hisoblanadi, chnuki u faoliyatning barcha asosiy tuzilish elementlarini hisobga oladi. Unda bilish faoliyatining qabul qilish, anglash va amalda qo'llash qirralari yaxlit holda ko'rinadi.

"Kasb pedagogikasi" fanini o'rganishda yana bir qator metodlardan keng foydalaniladi. Bularga izlanish metodlari kiradi. O'z navbatida izlanish metodlari

2 xil bo'ladi:

• 
  Nazariy a Empirik
  

Nazariy izlanish metodlariga: analiz, sintez, modellashtirish, konkretlashtirish kiradi.

Emoirik izlanish metodi: birlamchi va umumiv metodlaraa bo'linadi.

• 
  1 O'quv yurtining bitiruvchisi quyidagi bilimlarga ega bo'lishi kerak:bitiruvchining egallaydigan ish o'rni;
  
• 
  bitiruvchining dunyoqarash sifati;
  
• 
  bitiruvchining standart talablariga javob beradigan bilimi;
  
• 
  bitiruvchining ish o'rnida qo'llaydigan bilim, ko'nikma va malakalari;
  
• 
  bitiruvchining mutaxassis sifatida shakllanishi va ijodiy ish olib borishi kabilar.
  

1. 
   O'quv materialini mazmun jihatidan tanlashi.
   

O'quv materialini tanlash albatta uning mantiqiy ketma-ketligi, mazmunan bitiruvchining fikrlash doirasini va g'oyalarini ishlab chiqish, ilmiy farazni rivojlantirish va shu bilan birga kelajakda fanga o'z hissasini qo'shishga undamog'i kerak.