|
3. Bozor iqtisodiyoti va innovatsion rivojlanish muammolari
Ko’pchilik sanoati rivojlangan mamlakatlar o’zlarini rivojlanishga, uzoq muddatli barqaror iqtisodiy o’sishga, yangi va farovon hayotga bo’lgan umidlarini bozor iqtisodiyoti sharoitlarida faoliyat ko’rsatayotgan kapitalistik yoki sotsialistik halq xo’jaligida keng miqyosda ilm, fan va texnika natijalari (informatsion texnologiyalar, yangi materiallar, kimyo va biotexnologiya, tejamkor texnologiyalar, tiklanadigan energiya manba’lari va boshqalar) ishlatiladigan innovatsion rivojlanish yo’liga o’tish bilan bog’laydilar. Shuning uchun ham iqtisodiyotning innovatsiyalarga talabgor va sezgir qilinishini oshirish zamonaviy davlatlarning, shu jumladan, O’zbekistonning asosiy maqsaqlaridan biridir desak, also yanglishmaymiz. Global iqtisodiy inqiroz dunyodagi bacha mamlakatlarni iqtisodiyotni innovatsion yo’ldan rivojlantirishga majbur qilayapti. Xozirgi shart-sharoitlarda iqtisodiy rivojlanishdagi asosiy rolni ishlab chiqarishning texnik va texnilogik bazasini uzluksiz ravishda yangilash imkonini beradigan, mahsulot tannarxini kamaytiradigan, yangi raqobatbardosh mahsulotlarni o’zlashtirish va ishlab chiqarishga imkon beradigan va mahsulot hamda hizmatlar jahon bozoriga suqulib kirishga imkon beradigan innovatsin faoliyat o’naydi. Shuning uchun ham 20 asrning oxirlari va 21 asrning boshlarida jamiyat hayotining barcha jabhalarida innovatsion o’zgarishlarga erishish uchun hatti-harakatlar boshlandi. Shu jumladan, 1979 yilda AQSH Kongressi “Ilmiy-texnik innovatsiyalar
48 Toshkent Moliya instituti
Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
bo’yicha milliy akt” ni qabul qildi va uni amalga oshirishga kirishdi. Unda innovatsiyalar AQSH ning iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik rivojlanishidagi markaziy va asosiy masala ekanligi alohida qayd qilingan edi. Bunda innovatsion strategiyaning savdo defitsitini kamaytirishga, jahon bozorida raqobatni yengishda va dollar kursini stabillashtirishda yordam berishi nazarda tutilgan. Germaniyada ham davlat darajasida innovatsiyalarning qo’llab-quvvatlanishi barcha ijtimoiy-iqtisodiy kasalliklarga qarshi asosiy vosita ekanligi ta’kidlangan. Shunday qilib, avvallari alohida firmalarning strategiyasi bo’lgan innovatsiya siyosati, endi davlatlar siyosati va butun boshli millatlarning hayotiy strategiyasi bo’lib qoldi. Bular bilan bir vaqtda innovatsion faoliyat haqidagi fan ham asta-sekin rivojlana boshladi. Bu esa o’z navbatida, an’anaviy iqtisodiyot uqtirganidek, bozorni talab va taklifning erkin o’yini sifatida soddalashtirilgan tushunishga qarama-qarshi bo’lib qoldi. Innovatsiyalar sharoitida bozorni maqsadga muvofiq ravishda boshqarish, undan oldinroq yurish, ommaviy xaridorlarning talablari paydo bo’lishiga erishish, innovatsion marketing va menedjmentning rivojlanishi hamda xaridor hali o’ylab ham ko’rmagan mahsulot va hizmatlarni taklif qilish asosiy ahamiyatga ega bo’lib qoladi. Bunday strategiya o’z navbatida “innovatsion iste’molchi jamiyat” ning hosil bo’lishi va jadal rivojlanishiga olib keladi.
Mustaqillikka erishilgandan so’ng va demokratik rivojlanishning oxirgi 20 yilida ko’pchilik korxona va tashkilotlar yetarli mablag’lar va imkoniyatlar yo’qligi sababli innovatsion boshqaruv usuliga o’tishga jadal harakat qilmadilar va bu holat o’z navbatida bozorlarimizni chet eldan keltirilgan arzon hamda sifatsiz mahsulot va hizmat turlariga
49
Toshkent Moliya instituti
Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
to’ldirib yubordi. Mamlakat asosan homashyo sotishdan tushgan mablag’lar evaziga yashab, turli-tuman xorij mahsulotlarini iste’mol qilib, innovatsion islohotlarga ahamiyat bermadi yoki buning iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyatini yetarlicha anglamadi. Mamlakatimiz tanlagan bunday rivojlanish yo’lini tub ma’noda optimal rivojlanish yo’li deb atab bo’lmaydi albatta. Xuddi shuning uchun ham u moliyaviy va ishlab chiqarish jihatidan ko’pgina imkoniyatlarni qo’ldan boy berildi (ammo bu davrda yuzaga kelgan nisbatan kam miqdordagi boy tabaqalarga mansub korxonalar – ya’ni, jamiyat elitasi korxonalari bundan mustasno, albatta) va mamlakatda surunkali ishsizlik muammosi paydo bo’ldi. Keyingi yllarda bu muammolarning sabablari hamda oqibatlarini ko’pchilik siyosatchilar, iqtisodchilar, olimlar va tadbirkorlar tushuna boshladilar. Natijada ushbu jamlangan intellectual fikrning ta’sirida mamlakat iqtisodiy rivojlanishi fanning taraqqiyoti va innovatsion ishlanmalar asosidagi yangilanish tomon yo’l olishining noyob imkoniyati paydo boldi. Bu tarixiy jihatdan exklyuziv bo’lgan imkoniyatni amalga oshirish O’zbekistonda yangi va zamonaviy iqtisodiy hamda ishlab chiqarish siyosatining strategik platformasi bo’lishi mumkin. Ammo bu yo’nalishdagi bir qator tadbirlar bozor iqtisodiyoti qad rostlayotgan boshlang’ich davrda ham amalga oshirilgan edi va bular jumlasiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
Kichik va o’rta korxonalarning ilmiy-texnik sohadagi rivojlanishini qo’llab-quvvatlash yo’nalishida umumdavlat siyosatining amalga oshirilganligi;
Ilm-fan talab qiluvchi mahsulotlar va texnologiyalar yaratuvchi va ularni o’zlashtiruvchi kichik innovatsion korxonalarga bevosita
50
Do'stlaringiz bilan baham: |
