O’zbekistonda innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish muammolari va yechimlari

Yangilik kiritish ma’nosining o’zgarishi evolyutsiyasi
Iqtisodiyot Bilimlarga
Industriallashtirishdan Industrial Informatsion
rivojlanishi asoslangan
oldingi iqtisodiyot iqtisodiyot iqtisodiyot
davrlari iqtisodiyot
Yangi moddiy va Yangi tovarlar,
Yangi talablarni ma’naviy
yangi bozorlar,
Yangilik qondirish (yoki boyliklar va
yangi texnologiyalar
kiritishning Yangi mahsulotlar talablarni foyda
(ishlab chiqarish,
ma’nosi qondirishning keltiradigan
boshqaruv va
yangi usullari) yangi vositalar ijtimoiy)
yaratish
Iqtisodiyotning yalpi industriallashtirishdan oldingi davrida yangi tarmoqlar rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan yangi mahsulotlar va yangiliklar yaratilgan. Misol sifatida kimyo sanoatida sun’iy tola va plastmassa paydo bo’lishini ko’rsatish mumkin. Industrial iqtisodiyot ishlab chiqarish unumdorligining tez sur’atlarda ko’payib ketishi oqibatida tovarlar soni xaddan tashqari ko’payib ketishi bilan tavsiflanadi. Informatsion iqtisodiyot davri o’ziga insonlarning yangi talablarini yaratadigan yangi mahsulotlar va yangi texnologiyalarni qamrab oladi. Masalan, komp’yuter texnologiyalarining paydo bo’lishi ularni yangi ish quroli sifatida ishlatish talabi tufayli hosil bo’lgan va ular esa o’z navbatida insonning yangi talablarini yuzaga keltirdi, shu jumladan, yangi mahsulotlar va hizmatlar, mehnat sharoitlari va yangi hayot tarsi yuzaga keldi. Ijtimoiy muhitga faol ta’sir qiladigan bilimlar

14
Toshkent Moliya instituti

Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
ishlab chiqarishning iqtisodiy rivojlanishning zamonaviy darajasiga ta’sirini o’rganishda evolyutsiyaning eng yangi davrini ajratib olish mumkinki, unda ijtimoiy faktorlar katta ahamiyatga ega bo’lib, ular inson jamiyati hayotidagi katta sifat o’zgarishlarga olib keladi.
1.3. Innovatsion tizim, uning tuzilishi va funktsiyalari
Innovatsiyalar yaratiladigan sharoitlar mavjud bo’lgan tizimlarni o’rganishda ularni bilimlarga asoslangan iqtisodiyot sifatida o’rganib chiqish ham muhim nazariy yondoshuv hisoblanadi. Bu haqdagi qimmatli ma’lumotlarni 1980-yillarda bir qancha mamlakatlarda milliy innovatsion tizimlar ishlab chiqqan olimlarning asarlaridan olish mumkin. Bu yo’nalishning eng asosiy namoyondalari sifatida Shvetsiyalik professor B. Lundvallni, Britaniya ilmiy siyosatni o’rganish markazi professori K. Frimanni va AQSH Kolumbiya Universiteti professori R. Nelsonni ko’rsatib o’tish mumkin /7, 14/. Ular, umumiy metodologik tamoyillardan foydalangan holda, bu sohaning yirik namoyondasi Y. Shumpeter kabi, yangiliklar kiritish va zamonaviy amaliy-ilmiy innovatsion ishlanmalar rivojlanishning va raqobatda g’olib chiqishning asosiy faktori ekanligini tan olganlar. Bu olimlarning barchasi iqtisodiy rivojlanishda zamonaviy bilimlardan foydalanishga alohida ahamiyat qaratganlar. Milliy innovatsion tizimlarni rivojlantirish kontseptsiyasi professor D. Nort ning ilmiy ishlarida eng mukammal holda tadqiq qilingan /4/. Uning ilmiy ishlaridagi asosiy g’oya institutsionalizm bo’lib, uningcha, jamiyatdagi ilg’or ilmiy-texnologik institutlar (tashkilotlar) undagi bilimlar va texnologiyaga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladilar. Nortning ko’rsatishicha rivojlangan mamlakatlarda ilmiy-texnologik institutlarning rivojlanishi, ular

15
Toshkent Moliya instituti

Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
orasidagi aloqalarning kengayishi, ilm-fanning amaliyotga tadbiqiga alohida ahamiyat berilishi orqali ular tarixiy qisqa muddatlarda “uchinchi dunyo” ga qaraganda iqtisodiy rivojlanishda kattaroq imkoniyatlarga ega bolganlar. Bu fundamental ilmiy kontseptsiyalar va tushunchalarga asoslanib, bilimlarga asoslangan iqtisodiyot yoki innovatsion tizimga quyidagi ta’rifni berishimiz mumkin:
Innovatsion tizim – jamiyatdagi institutsional tuzilmalarning majmui bo’lib, ularnimng faoliyati bilimlar, ilmiy informatsiya va yangiliklar yaratishga (yoki rivojlangan mamlakatlardagi ilg’or innovatsion yangiliklarni ijobiy ravishda o’zlashtirishga) qaratilgan bo’lib, u davlat tuzilmalari, biznes, ilm-fan va ta’limning birgalikdagi o’zaro foydali sinergetik (bir-birini kuchaytiruvchi) faoliyati tufayli muvaffaqiyat qozonadi va bu tadbirlar majmui mamlakatning iqtisodiy faoliyatini kuchatirishga hamda uning tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Innovatsion tizimning pirovard maqsadi - akademik yoki amaliy fan sohalaridan (yoki rivojlangan mamlakatlardan) ilmiy-amaliy natijalarni olishga, yangiliklarni kommertsiyalashtirishga (ya’ni ulardan tijoriy maqsadlarda foydalanishga), g’oyalarni ommaviy ishlab chiqarishga tadbiq etishga, bozorlarni yangi mahsulotlarga to’ldirishga va buning natijasida mamlakatning tezkor ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga erishishdir. Yuqorida keltirilgan funktsiyalarning ketma-ket (va doimiy) ravishda bajarilishi bilimlarga asoslangan iqtisodiyot va unga mos bo’lgan innovatsion tizimning hal qilishi kerak bo’lgan asosiy muammoning yechimiga olib keladi, ya’ni, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yuksak darajasiga erishish uchun zarur bo’lgan tegishli shart-sharoitlarni yaratish masalasini hal qiladi. Buni innovatsion

16
Toshkent Moliya instituti

Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
tizimning nimalarni amalga oshirishi kerakligini oddiy ko’rinishda ifodalaydigan quyidagi chizma orqali aks ettirishimiz mumkin:
Fundamental bilim,
g’oyalar, ixtirolar va ilmiy
yangiliklar

Amaliy ilmiy

izlanishlar va amaliy fan

multiplikativ berishi uchun
yaratish

Yangiliklarning tijoriy samara kompleks
infratuzilmasini

Mahsulotlarni yalpi ishlab chiqarish
Bozorga chiqish
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
Turli xil mamlakatlarda bunday innovatsion tizimning qanday ko’rinishda iqtisodiy amaliyotga tadbiq qilinishi mamlakat oldiga qo’yilgan strategik maqsadlarga monand ravishda amalga oshiriladi. Masalan, Frantsiyada innovatsion tizimning asosiy maqsadi qo’shimcha ish joylarini yaratish bo’lsa, Germaniyada bu maqsad progressiv texnologiyalarni rivojlantirishdir. Bilimlarga asoslangan innovatsion iqtisodiyotning asosiy maqsadi esa mamlakatni nafaqat information-

17
Toshkent Moliya instituti

Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
texnologik yo’nalsihda barqaror rivojlantirish, balki bu holatni iqtisodiy-ijtimoiy yo’nalishda ham amalga oshirishdir. Bu esa quyidagi maqsadlar majmuini amalga oshirishni ko’zda tutadi:

• 
  Iqtisodiyotning turli xil sohalarida qo’shimcha ish joylarini yaratish;
  
• 
  Ilmiy bilimlar talab qiladigan mahsulotlar hajmini va aholining daromadlarini oshirib, byudjetning turli xil tushumlarini ko’paytirish;
  
• 
  Aholining madaniy-ma’naviy, ta’lim va bilim darajasini oshirish;
  
• 
  Mamlakat iqtisodiyotiga yangi turdagi ishlab chiqarish korxonalari va zamonaviy texnologiyalarni keng miqyosda jalb qilish;
  
• 
  Eng yangi texnologiyalardan foydalangan holda ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik muammolarni hal qilish.
  

Bilimlarga asoslangan innovatsion iqtisodiyotning muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi ko’p jihatdan davlatning iqtisodiyot ilmiy-texnik sektoriga bo’lgan yondoshuviga bog’liq bo’ladi va bu makroiqtisodiy siyosatda, normativ va huquqiy ta’minotda, innovatsion tizimning bevosita va bilvosita boshqarilishida o’z aksini topadi. Shuning uchun ham bunday iqtisodiyot funktsiyalari mamlakatning ilmiy-texnik va ishlab chiqarish potentsali, ichki bozor va mehnat bozori holati hamda tarixiy va tabiiy hususiyatlari bilan aniqlanadi. Bunga mos ravishda innovatsion tizimning bir qancha darajalarini farqlash mumkin: dunyo miqyosida, milliy - bir mamlakat miqyosida, regional - viloyatlar miqyosida va local - innovatsion iqtisodni bir tarmoq yoki korxona miqyosida amalga oshirish. Lokal innovatsion tizim o’z tarkibiga bir tomondan yirik korporatsiyalarni, kichik va o’rta biznes firmalarini va ikkinchi tomondan, ilmiy izlanish faoliyati moliyaviy hizmatining
18 Toshkent Moliya instituti
Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
an’anaviy hamda yangi ko’rinishlarini, yangi texnologiyalar bozorini va davlatning bevosita va bilvosita ko’magini qamrab oladi. U ilm-fan va ishlab chiqarishni samarali ravishda birlashtirib, o’z tarkibiga tizimning barcha tashkil etuvchilarini, shu jumladan, ilmiy-texnologik va ijtimoiy-iqtisodiy yo’nalishlarni qamrab oladi. Bilimlarga asoslangan iqtisodiyotning mohiyati - asosan tashqi ba ichki ta’asirotlarga bardoshli bo’lgan innovatsion tizimning tashkiliy formalari va funktsional tuzilmalarini hosil qilish bo’lib qoladi, deyishimiz ham mumkin.