O‘zbekiston zamini /2019 Tahrir hayʼati

Birinchi-jadvalda
(Betextin G.1968) 
ayniqsa, flyuorit СаF2 tarkibida F elementi 
48,72% ni tashkil qiladi. Tuproq ftoritlarini 
asosiy manbai ftorapatit bo‘lib, Ca5(PO4)3F 
uning tarkibida 6,25% ftor elementini, tashkil 
qilishini jadvaldan ko‘rish mumkin. Tuproqda 
sodir bo‘ladigan turli xil reaksiyalar natijasida 
aktiv va potensial kislotalar hosil bo‘ladi. Ular 
quyidagi reaksiyalar natijasida sodir bo‘ladi:
1) CaSO4* 2H2O + H2CO3 = CaCO3 + 
H2SO4 + 2H2O
2) Ca(CH3 – COO)2 + H2CO3 = CaCO3 + 
2CH3-COOH
3) CaSO4 + 2CH3-COOH = Ca(CH3-
COO)2 + H2SO4
Tuproq tarkibida hosil bo‘lgan aktiv va 
potensial kislotalik, tuproq tarkibidagi ftorapatit 
Land of Uzbekistan
Земля Узбекистана
4/2021

---

O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
90
Ca5(PO4)3F, flyuorit CaF2 minerallarini qisman 
eritishga yordam beradi. Buni quyidagi reaksiya 
asosida izohlash mumkin:
Са5(PO4)3F + H2O + CO2 = CaCO3 + 
Ca3(PO4)2 + CaHPO4 + HF
СаF2 +
2
CH3-COOH = Ca(CH3-COO)2 + 2HF
СаCl2 + H2CO3 = CaCO3 + 2HCl
(2-bosqich)
Tuproqda hosil bo‘ladigan yashirin 
(potensial) kislotalik tuproq tarkibidagi ftorapatit 
Sa5(PO4)3F va flyuorit SaF2 minerallarini 
eritishga eritmaga o‘tishga olib keladi.
Са5(PO4)3F + 4HCl = 2СаCl2 + 3CaHPO4 + HF
СаF2 + H2SO4 = CaSO4 + HF
(3-bosqich)
Past konsentratsiyada hosil bo‘lgan aktiv 
va yashirin (potensial) kislotalik ma’lum davrda
(muddatda) tuproqda hosil bo‘lib, minerallar 
tarkibidagi F elementini qisman harakatga 
keltiradi.
Cho‘l mintaqasida tarqalgan sug‘oriladigan 
o‘tloqli tuproqlarni yer osti suvining
mineralizatsiyasi yuqori darajada bo‘lgan uchun 
yer yuzasiga yaqin joylashuvi natijasida bu 
tuproqlarda galmiloriz jarayoni sodir bo‘ladi. 
Bu degani, sho‘r (tuzli) eritmada minerallarni 
parchalanishi sodir bo‘ladi va oqibatda ftor 
elementi harakatga keladi.
Са5(PO4)3F + 2NaCl + H2O = СаCl2 + 
CaHPO4 + Ca3(PO4)2 + HF + Na2O
CaF2 + 2NaCl + H2O = CaCl2 + Na2O 
+2HF
Begimqulov Chorining dissertatsiya 
ishi Surxondaryo cho‘l qismida tarqalgan
sug‘oriladigan tuproqlariga Olmaliq fosfogips 
chiqindisini 10 t/gadan 50 t/ga gacha qo‘llaganda 
ftor elementi 0,17 mg/kg dan 0,42mg/kg-
gacha ko‘payganligi dissertatsiyada keltirilgan. 
Ma
’
lumotlar natijalari shuni ko‘rsatadiki, 
fosfogips tarkibida ftor elementi uchramaydi. 
Shunga qaramasdan harakatchan ftor elementi 
sezilarli darajada ortib borgan, minerallashgan 
yer osti suvining yaqinligi hamda tuproqqa 
solingan fosfogips miqdorini ko‘paytirib 
qo‘llash tuproqda sodir bo‘ladigan galmiroliz 
jarayonini tezlashishiga sabab bo‘ladi. Ftor 
tutuvchi minerallar jadvalda keltirilgan. 
Yer kurrasida uchraydi igan ftor tutuvchi 
minerallarning nurashiga, parchalanishiga 
va galmiroliz jarayoniga chidamlilik darajasi 
kuchsiz, o‘rtacha va kuchli bo‘lganligi sababli 
fosfogipsning miqdori ortib borgan sari ftor 
elementi miqdori tuproq qatlamlarida sezilarsiz 
darajada harakatchan shakli ham ortib bordi.
Xulosa.
Cho‘l mintaqasi hududida 
tarqalgan sug‘oriladigan tuproqlarga solingan 
fosfogips ta’sirida harakatlangan ftor elementi 
miqdori ortib borishi aniqlanadi.