O‘zbekiston zamini /2019 Tahrir hayʼati

Land of Uzbekistan
Земля Узбекистана
4/2021

---

O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
74
tuproqlar mineral birikmalarida qoladi.
P.G.Aderixin [2] ning ko‘rsatishicha fosfor 
kislotasining tuproq bilan o‘zaro ta’siri shunchalik 
kuchliki, suvda eriydigan fosfat o‘g‘it odatdagi 
me’yorlarda (60-90 kg/ga) qo‘llanilgandan keyingi 
birinchi kunlardayoq suvda erimaydigan shaklga 
o‘tadi.
Turli tuproqlarning fosfat rejimi ularning 
genezisiga kuchli darajada bog‘liq bo‘ladi. Bu 
bog‘liqlik qonuniyatlari tuproqlarning xossa 
va xususiyatlari shakllanishini, jumladan ular 
tarkibidagi umumiy fosfor va uning mineral va 
organik birikmalari shakllari miqdorini, fosfatlarni 
singdirish hajmini, fosfor holati termodinamik 
parametrlari va boshqa ko‘rsatkichlarini belgilaydi 
[1].
A.M.Balgabaevning ko‘rsatishicha Iliy 
Olatog‘i (Alatau) tog‘ oldi zonasi qora tuproqlari 
va kashtan tuproqlarining o‘zlashtirilishi mumkin 
bo‘lgan fosforining katta qismini fosforning mineral 
birikmalari tashkil etadi [3].
N.E.Kravsovaning 
tadqiqotlarida 
karbonatli 
qora 
tuproqlar 
fosfatlarining 
60-80 foizini mineral fosfatlar tashkil etishi 
aniqlangan [12].
V.G.Sichyovning 
ko‘rsatishicha 
[18] 
o‘simliklar o‘zlashtirishi darajasi bo‘yicha besh 
guruh fosfatlar farqlanadi: oson eruvchi, qiyin 
o‘zlashtiriladigan, organofosfatlar, erimaydigan 
(o‘zlashtirilmaydigan) fosfatlar va rezervlar.
Oxirgi yillarda bir qator tadqiqotchilar 
tuproq fosfat rejimini baholash uchun tuproq 
tarkibidagi harakatchan fosforni aniqlash bilan 
birga fosforning fraksiyaviy tarkibini ham aniqlash 
zarurligini ta’kidlashmoqda [17,4,23].
Neytral va karbonatli (ishqoriy) reaksiyaga 
ega tuproqlarda kalsiy karbonati (CaCO3) bilan 
bo‘ladigan reaksiyalar tuproq eritmasidan tuproq 
qattiq qismiga fosforning birikishida katta rol 
o‘ynaydi [20]. 
Yuqorida keltirilganlar asosida aytish 
mumkinki tuproqlarning fosfat rejimini maqsadli 
boshqarish uchun tuproq tarkibida mavjud fosfor 
birikmalarining shakllarini, ularning dehqonchilik 
ta’sirida o‘zgarishlarini hamda o‘simliklar 
tomonidan o‘zlashtirilish imkoniyatlarini bilish 
zarur.