O„zbekiston xalqaro islom akademiyasi

2. Okkazional ma‟no (nutqiy ma‟no) – 
leksemaning tildagi ma‘nosiga (yoki ma‘nolariga) 
xos bо‗lmagan, ayrim shaxslarning (mualliflarning) nutqiy vaziyatdan kelib chiqib, shu leksema 
mazmuniga yangicha ―tus‖ berish maqsadida yuzaga keltirgan sun‘iy ma‘nosidir. U individual 
xarakterda bо‗ladi va faqat kontekstda (nutqda ) anglashiladi. Kompyuter sо‗zining quyidagi 
matnda anglatgan ma‘nolari bunga yaqqol misol bо‗ladi. Unda shunday deyilgan: ―
Azlar emas , 
Ajdar bu, Ajdar! Yoshi qirqqa chiqib qilcha aqli kirmagan noinsof, umrimni xazon qildi! Uchta 
bola nima yeb, nima ichayapti, demasa, rо‗zg‗or nochorligidan uyda sichqonlar xassa tayanib 
yursa. U yoqda kunora elektrchi kelib chirog‗ingni о‗chirib ketaman, gazchi kelib gazingni 
quvurini kesib tashlayman, desa… bu Ajdarning parvoyi-palak! Qizimizning bо‗yi yetib qoldi, 
munday odamlarga о‗xshab bisot-misot yig‗ayapsanmi, deyish о‗rniga Xudoning bergan kuni 
bо‗kib ichsa! Ichaverib, ichaverib, kompyuteri sinib qolgan buning! ‖
(О„tkir Hoshimov. 
“Ajdar”ning tavbasi // Sо„qqabosh bevagina. -2008,41-b.).
Bu matnda yozuvchi О‗tkir 
Hoshimov
kompyuter 
 
sо‗zining ma‘nosiga yangi ―tus‖ bergan – uni insonning (ya‘ni Azlarning) 
“miyasi”, “aqli” ma‟nolarida qо„llagan
. Aslida 
kompyuter 
sо‗zining mazmun mundarijasida bu 
ma‘nolar yо‗q, ular yozuvchi 
О„tkir Hoshimovning badiiy tafakkuri mahsuli
, shuning uchun ular 

---

45 
 
faqat mazkur matn ichida (demak, kontekstda)gina anglashiladi
va okkazional ma‟nolar deb 
qaraladi. 
1-topshiriq
. 
Berilgan savollarga javob bering 
 
1. Terminning sо‗zdan nima farqi bor?
2. Leksikografiyaning tilshunoslikdagi о‗rni qanday? 
3. О‗zbek lug‗atchiligiga asos bо‗lgan qanday asarlarni keltira olasiz? 
4. О‗zbek terminologiyasi qaysi manbalar hisobiga shakllangan?
5. Leksemalarda sinonimya hodisasini tushuntiring. 
6.‖Sohaviy leksikologiya‖ tushunchasini izohlang. 
7.
 
Sohaviy leksikada ma‘nodoshlikni tushuntiring, misollar keltiring. 
8. Sohaviy leksikada shakldoshlik masalasini tushuntiring, misollar keltiring. 
9. Sohaviy leksikada kо‗p ma‘nolilik munosabatlarining namoyon bо‗lishini tushuntiring, misollar 
keltiring.