«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

tabiiy,  yani  ko`rilayotgan  muhitdagi  zarralar  harorat  farqi  tasirida  harakatga  keladi,  hamda 
suniy, yani tashqi kuch tasirida masalan, ventilyatorlar yordamida muhitdagi zarralar harakatga 
keladi. 
Issiqlik  nurlanishi  gazli  muhitda  yoki  bo`shlikda  kuzatiladi.  Issiqlik  energiya  nurlari 
elektromagnit to`lqinlar ko`rinishida bir-birini nurlantiradigan sirtlarda kuzatiladi. 
                                                 
21David Littlefield  METRIC HAND BOOK  Planning and Design DataG‟ Elsevier Ltd, USA, 
2008 – 851 p.(711-740  bet) 
 

---

50 
 
Issiqlik  energiyasi  jism  sirtida  nur  energiyasiga  aylanib  uzatiladi  va  bu  energiya  ikkinchi  jism 
sirtiga singib, nur energiyasidan issiqlik energiyasiga aylanadi. 
Tashqi  to`siq  konstruktsiyalardan  issiqlik  uzatilishi  asosan  issiqlik  o`tkazuvchanlik 
tufayli sodir buladi
22
.. 
Issiqlik  miqdorining  tashqi  to`siq  konstruktsiyadan  o`tishi  differentsial  tenglamasini 
chiqarish uchun, issiqlik oqimi cheksiz yupqa devordan faqat bir xil yo`nalishda o`tadi deb qabul 
qilinadi.  Bu  yupqa  devordan  harorati  dt  ga  o`zgargan  cheksiz  yupqa  dx  qatlam  ajratib  olinadi. 
Agar  qatlamning  harorati  vaqt  mobaynida  o`zgarmas  deb  olsak,  I  soat  vaqt  mobaynida  1  m2 
qatlam yuzasida o`tadigan o`zgarmas issiqlik miqdori quyidagi formuladan topiladi: 
Q
1
 =  
 
(2.1) 
Bu yerda - materialning issiqlik o`tkazuvchanlik koeffitsienti, VtG‟(m .oS); 
 
 - harorat gradienti, gradG‟m. 
Tenglamaning o`ng tarafidagi (-) belgisi, harorat yuqori bo`lgan joydan, harorat past 
bo`lgan joyga issiqlik harakatining o`tishini ko`rsatadi. 
Umumiy holda, yani amaliyotda tashqi to`siq konstruktsiyadan o`tuvchi issiqlik miqdori, 
vaqt mobaynida o`zgaruvchandir. Tashqi to`siq konstruktsiyadan o`tuvchi o`zgaruvchan issiqlik 
miqdorini topish uchun (2.1) formula differentsiallanadi. 
 = - 
 
(2.2) 
Vaqt mobaynida dx qatlamining haroratini dt gradusga ko`targan dQ
2
 issiqlik miqdori, 
shu qatlamning issiqlik sig`imiga to`g`ri proportsionaldir. 
dQ
2
 = - C .
.  
(2.3) 
bu yerda S - materialning solishtirma issiqlik sig`imi, kDjG‟kg.grad; 
- materialning zichligi, 
kgG‟m
3
. 
Yuqoridagi (2.3) formulani quyidagicha yozish mumkin: 
 = - C
 
(2.4) 
Yuqoridagi (2.2) va (2.4) formulaning chap tarafini bir-biriga teng deb olsak, u holda bu 
quyidagi ko`rinishni oladi. 
                                                 
22David Littlefield  METRIC HAND BOOK  Planning and Design DataG‟ Elsevier Ltd, USA, 
2008 – 851 p.(708-709  bet) 
 
dx
dt

dx
dt
dx
dQ
l

2
2
dx
t
d

dz
dt


dx
dQ
2

dz
dt


---

51 
 
 = 
 
(2.5) 
Bu formula bir xil yo`nalishga ega issiqlik o`tkazuvchanlikning differentsial tenglamasi 
deyiladi. 
Malumki amaliyotda issiqlik oqimi hamma yo`nalishda harakat qiladi, shu sababli issiqlik 
o`tkazuvchanlikni differentsial tenglamasi quyidagicha yoziladi: 
=a
, (2.6) 
buyerda 
, materialning harorat o`tkazuvchanlik koeffitsienti, m
2
G‟ soat. 
Yuqoridagi (2.6) differentsial tenglamaningyechimi murakkab bo`lganligi sababli, uni 
hozirgi davrda elektron hisoblash mashinalari yordamidayechish mumkin. 
 
Umumiy va zaruriy issiqlik o`tkazish qarshiligi 
Tashqi to`siq konstruktsiyasining umumiy issiqlik uzatish qarshiligi uch xil qarshilikdan 
iborat: 
1) Issiqlik miqdorining ichki havodan konstruktsiya ichki sirtiga o`tishdagi qarshilik. Bu 
issiqliklik singdirish qarshiligi (R
i
) deyilib, ichki havo harorati bilan konstruktsiya ichki sirti 
haroratlarining farqi tufayli vujudga keladi va bu farq quyidagicha t
i
 – 

n
 tarzida yoziladi; 
2) Issiqlik miqdorining konstruktsiya tanasidan o`tishdagi qarshilik. Bu konstruktsiyaning 
termik qarshiligi (R) deyiladi va u konstruktsiya ichki sirtining harorati bilan tashqi sirti 
haroratlari farqidan vujudga keladi, yani  

i
  - 

t
; 
3) Issiqlik miqdorining konstruktsiya tashqi sirtidan tashqi havoga o`tishidagi qarshilik. 
Bu issiqlik berish qarshiligi (Rt) deyiladi va u konstruktsiyaning tashqi sirti harorati bilan tashqi 
havo harorati farqidan vujudga keladi, yani 

t 
– t
t
. 
Demak, tashqi to`siq konstruktsiyasining umumiy issiqlik uzatish qarshiligi uch xil 
qarshiliklar yig`indisidan iborat: 
R
y
 = R
i
 = R = R
m
 
(3.5) 
Issiqlikni singdirish va berish qarshiliklari ko`pincha bir xil ifoda qilinib konstruktsiya 
ichki va tashqi sirtlarining issiqlik berish qarshiligi deb ataladi. 
Issiqlikni berish qarshiligiga teskari qiymat issiqlik berish koeffitsienti deyiladi. 
Konstruktsiya ichki sirtining issiqlik berish koeffitsienti 

i
 bilan belgilanib quyidagi 
ifodadan topiladi, 
dz
dt



С
2
2
dx
t
d
dz
dt










2
2
2
2
2
2
dz
t
d
dy
t
d
dx
t
d




C
a

---

52 
 
 =
 
(3.6) 
Konstruktsiya tashqi sirtining issiqlik berish koeffitsienti 
 bilan ifodalanib, quyidagi 
formuladan topiladi, 
 =
 
(3.7) 
Issiqlik miqdorining konstruktsiya ichki sirtiga yoki tashqi sirtidan havoga o`tishi issiqlik 
nurlanishi va konvektsiya orqali amalga oshadi. 
Demak, issiqlik berish koeffitsienti, issiqlik nurlanishi va konvektsiya orqali issiqlik 
berish koeffitsientlari yig`indisiga teng. 
 = 
 = 
 
(3.8) 
Tashqi to`siq konstruktsiyaning ichki sirtiga xonaning ichki devor, shift, pol sirtlaridan 
nur orqali issiqlik o`tadi, chunki ularning harorati tashqi to`siq konstruktsiyaning ichki sirti 
haroratidan hamisha baland bo`ladi. Tashqi to`siq konstruktsiyaning tashqi sirti esa tashqi 
muhitga (havoga) nur orqali issiqlik beradi. 
Issiqlik nurlanishi orqali issiqlik berish koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi. 
 
(3.9) 
buyerda,  S
1
 va S
2 
- sirtlarning nurlanish koeffitsienti; 
S
0
 - absolyut qora jismning nurlanish koeffitsienti; 
t
1
, t
2
 - sirtlarning harorati. 
Barcha binolar uchun, tashqi to`siq konstruktsiyalar ichki va tashqi sirtlarining issiqlik 
uzatish qarshiligi va issiqlik uzatish koeffitsientlari QMQ – 2.01.04-97 da keltirilgan. 
Tashqi to`siq konstruktsiyalarining termik issiqlik uzatish qarshiligi (R) konstruktsiyani tashkil 
etgan materialning tarkibiga va issiqlik o`tkazuvchanlik koeffitsientiga bog`liq. Agar tashqi 
to`siq konstruktsiya bir nechta qatlamdan iborat bo`lsa, uning termik issiqlik uzatish qarshiligi 
qatlamlar issiqlik uzatish qarshiliklarining yig`indisiga teng. Shu sababli, ko`p qatlamli 
konstruktsiyalarning termik issiqlik uzatish qarshiligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi. 
R = R
1 
= R
2 
=. . . . =R
n
 q
 
(3.10) 
buyerda R
1
, R
2
,R
n
 – alohida olingan qatlamlarning issiqlik uzatishga qarshiligi, m
2

sG‟Vt; 

1
, 

2
 va 

n
 – alohida olingan qatlamlarning qalinligi, m; 

1
, 

2
 va 

n 
– alohida olingan qatlamlarning issiqlik o`tka-zuvchanlik koeffitsienti, VtG‟m

0
S ; 
и

и
R
1
т

т

T
R
1

н

к

2
1
4
2
4
1
0
2
1
н
t
t
100
273
t
100
273
t
С
1
С
1
С
1
1




 




 





n
n
2
2
1
1
...










---

53 
 
n – konstruktsiyani tashkil etgan qatlamlar soni. 
Tashqi to`siq konstruktsiyalarni loyihalashda, bino xonalarida meyoriy iqlim yaratish 
uchun, ularning zaruriy issiqlik uzatishga qarshiligini bilish zarur. Bu kattalik QMQ 2.01.04-97 
dagi issiqlik himoyasining darajasi keltirilgan jadvalga asosan qabul qilinadi.  
Tashqi to`siq konstruktsiyalarni issiqlik o`tkazishga keltirilgan qarshiligi R
0
 binoning, 
issiqlik himoyasining berilgan darajasiga muvofiq, 2a, 2b yoki 2v jadvallarda ko`rsatilgan R
0
tr
 
qiymatlaridan past bo`lmasligi shart. 
Issiqli himoyasini darajasi lohihalashtirish topshirig`ida belgilanadi. 
Binolar issiqlik himoyasining birinchi darajasi (2a-jadval) sanitariya-gigiena talablariga javob 
beradi va minimal ruxsat etilgandir. 
Yoqilg`i-energetika resurslarining tanqisligi va narxining o`sishini hisobga olib, turarjoy 
binolari, davolanish, bolalar muassasalari, maktab, litsey, kollej va internatlarni qurilishida, 
tamirlashda va kapital tamirda (QMQ 2.01.04-97*) ga asosan issiqlik himoyasini II va III chi 
darajalariga afzallik berish lozim. 
Bunday talab energiya samarador bino va inshootlarni loyihalash va qurishga olib keladi. 
Ushbu jadvalda ko`rsatilmagan binolar uchun zaruriy issiqlik uzatish qarshiligi quyidagi formula 
yordamida aniqlanadi, 
 
(3.11) 
Bu yerda t
i
 va t
t
 – hisob uchun qabul qilingan ichki va tashqi havoning harorati; 
 = t
i
 - 

i
 – ichki havoning haroratidan konstruktsiya ichki sirti haroratining farqi; QMQ 
2.01.04-97 dan qabul qilinadi; 

i
 – konstruktsiya ichki sirtining issiqlik berish koeffitsienti, QMQ 2.01.04-97 dan qabul 
qilinadi; 
n – konstruktsiya tashqi sirtining, tashqi havoga nisbatan qanday holatda ekanligini ko`rsatuvchi 
koeffitsient, QMQ 2.01.04-97 dan qabul qilinadi;