«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

r
=1
bo‘ladi. Dielektriklar (gaz, suyuq, qattiq agregat holatidagi) 
ichida eng kichik dielektrik singdiruvchanlik 
(

r
)
gazlarda bo‘lib, uning qiymati 
odatdagi sharoit (muhit harorati 20°Ñ, havo bosimi 760 mm. sim. ust., havoning 
nisbiy namligi 65%) uchun 

r
qiymati birdan yuqoridir. 
31
Dielektriklar, asosan, qutbli va qutbsiz turlarga bo‘linadi. Istalgan moddaning 
molekulalari zarrachalardan (atom yoki guruhlari, ionlardan) iborat bo‘lib, ularning 
har biri musbat yoki manfiy elektr zaryadiga egadir. Bu zaryadlar orasidagi o‘zaro 
tortishish kuchi jismning mexanik mustahkamligini ifodalaydi. Turli xil
moddalarning molekulalaridagi zaryadlarning fazoviy joylashuvi har xil bo‘lishi 
mumkin. Agar molekulalarning barcha musbat yoki manfiy zaryadlarini bitta 
umumiy manfiy va bitta umumiy musbat zaryad bilan almashtirsak, mos ravishda 
musbat va manfiy zaryadlarining og‘irlik markazlarida joylashgan mazkur 
zaryadlar fazoda bir-biriga mos tushishi yoki mos tushmasligi mumkin. Fazoviy 
bir-biriga mos tushgan zaryadlar qutbsiz molekulaga ega bo‘lgani sababli, bunday 
molekulalardan tashkil topgan jismlar qutbsiz jismlar deyiladi. Ikkinchi holda 
31
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 
13-14 bet].
1
2
12
1
2
0
ln
10
56
,
5
ln
2
r
r
l
r
r
l
C






.
/
m
F
l
С
с

2
2
1
CU
E

, 
J
2
0
2
1
2
1
E
ED
E



J/m
3

---

molekula tashqi elektr maydoni ta‘sir etmagan holatda ham o‘z elektr momenti 
noldan farqli bo‘lib, dipol hosil qilgani sababli, molekula qutbli hisoblanadi va ular 
asosida tashkil topgan jismlar qutbli jismlar deb ataladi. 
Molekulaning elektr momenti quyidagicha aniqlanadi:
(16) 
bunda 
q
-molekulaning jami musbat (yoki unga son jihatdan teng bo‘lgan jami 
manfiy) elektr zaryadi, 
Kl
; 
l 
- dipol yelkasi, 
m
. 
Qutbli molekulaning elektr momenti 
10
-30
Kl∙m atrofida, qutbsiz molekulaniki 
esa
l=0
bo‘lgani sababli

=0
bo‘ladi. 
Jismning elektr xossasidan qat‘iy nazar, uning qutbliligi molekulaning 
kimyoviy tuzilishi orqali aniqlanadi. Simmetriya markazi bo‘lganda, simmetrik 
ravishda joylashgan molekulalar qutbli bo‘ladi. Bir atomli molekulalar 
(He, Ne, 
Kr, Xe)
va ikki atomli gomeoqutbli bog‘lanishli 
(H
2
 , Cl
2
va hokazo) molekulalar 
qutbsizdir. Ion bog‘lanishli molekulalar qutbli boglanishlar qatoriga kiradi 
uglevodorodli moddalari esa qutbsizdir. Masalan, qutbsiz bog‘lanishli moddalarga 
parafin, serezin, polipropilen, poliizobutilen, polistirol, eskapon, neftli izolyatsiya 
moyi va hokazolar, qutblilariga esa polivinilflorid, sellyuloza va uning 
mahsulotlari fenolformaldegid va boshqalar kiradi. 
Suyuq holatdagi dielektriklar qutbli va qutbsiz molekulalardan tashkil topadi. 
Qutbsiz dielektrikning 

r
uncha katta bo‘lmaydi (

r

2,0-2,5) va u yorug‘likning 
sinish ko‘rsatkichi kvadratiga deyarli teng bo‘ladi. Qutbsiz dielektrikda 

r
qiymatining harorati ortishi bilan kamayishi hajm birligidagi molekulalar sonining 
kamayishiga asoslanadi. Dipol molekulali suyuq dielektrik bir vaqtning o‘zida 
elektron va dipol qutblanishiga ega bo‘ladi. Qutbli suyuq dielektriklarda 

r
qiymati 
asosan 3,5-5 atrofida bo‘ladi
32
Qattiq jismlarning dielektrik singdiruvchanligi
 
dielektrik tuzilishiga bog‘liq 
ravishda o‘zgaradi. Ularda turli xildagi qutblanishlar bo‘lishi mumkin. Parafin 
qattiq holatdan suyuq holatga o‘tishida (t
e
) uning zichligi pasayishi tufayli 

r
qiymati keskin kamayadi. 
Qattiq dielektriklarning zarralari zich joylashgan bo‘lib, ular ion kristallari 
tuzilishiga ega. Bu dielektriklarda 

r
qiymati keng oraliqda o‘zgaradi. Zarralari 
uncha zich bo‘lmagan elektrotexnik chinnida bir yo‘la elektron, ion va ion-
relaksatsiya qutblanishi kuzatiladi. Shishada esa 
