«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti «temir yo‘llar elektr ta’minoti» kafedrasi

3.3. Havo uzgichlari
Havo uzgichlarda elektr yoyi siqilgan havo oqimi yordamida so`ndiriladi. Tok o`kazuvchi qismlarning 
izolyasiyasi esa chinni, shisha, polimer yoki boshqa qattiq izolyasiyalovchi materiallar qo`llab bajariladi. 
Havo uzgichlarining afzalliklari: yong`in va portlashga xavfsiz, tez ishlashi, yuqori uzish qobiliyatiga 
egaligi, tez ishlovchi avtomatik qayta ulash APV ni amalga oshira olishi, yoy so`ndiruvchi kontaktlarni kam 
eyilishi, tashqariga va ichkariga o`rnatishga yaroqliligi, tannarxi nisbatan arzonligi, ta’mirlash 
qulayligidadir. 
Havo 
uzgichlarning 
kamchiliklari: 
kompressor 
qurilmasi 
bo`lishining zarurligi, qator detal va qismlarning konstruksiyasining 
murakkabligi, qimmatligi. 
Havo uzgichlarida elektr yoyi maxsus yoy o`chiruvchi qurilma DU 
(dugogasitel’nie ustroystva)larda o`chiriladi. DUlar ichida yoy 
ustuniga katta tezlik bilan harakatlanuvchi havo oqimi bilan purkab, 
yoy o`chiriladi. 
110 kV kuchlashga mo`ljallangan ajratkichli havo uzgichining 
umumiy ko`rinishi 41-rasmda keltirilgan. 
Jixozning tagida boshqaruv qutisi 6, siqilgan havo to`ldirilgan 
g`ilof-bak 7 o`rnatilgan. Uzgich tashqi ochiq rezistiv bo`lgich 5 ga 
ega. Uzgichda ikkita yoy o`chirish qurilmasi 1 va ajratgich pichoq 3 
bo`lib, ular chinni izolyator 4 ga o`rnatilgan va izolyator 2 
yordamida yerdan izolyasiyalangan. Izolyator 2 ning ichida yoy 
o`chirish qurilmasini siqilgan havo bilan ta’minlovchi asosiy havo 
uzatkichi va ajratgich pichoq 3 ni harakatini ta’minlovchi yordamchi 
havo uzatkichi joylashtirilgan. Yoy o`chirishni sifatli bajarish uchun 
yoy o`chirish qurilmasida o`rnatilgan kontaktlar 4 oralig`ining 
uzunligi optimal miqdorda olinadi. Bu oralik tiklanuvchi 
kuchlanishni ushlab qolishga ojiz bo`lib, kontakt 4 zanjiri uzilgach, 
ajratgich pichoq 3 ham zarur elektr mustahkamlikni ta’minlovchi 
masofaga ko`tariladi. Shundan so`ng kontakt 4 qayta ulanadi. 
Uzgichning ulanishi ajratgich pichoq 3 yordamida bajariladi. 
Uzgichga kuchlanish kontakt 8 orqali kirib, kontakt 9 orqali chiqib 
ketadi. 
Tashqi ochiq havoda ishlovchi uzgichilar yomg`ir, qor va muzlash kabi tabiat sharoitlarida ishonchsiz 
ishlashi sababli zarur bo`lganda yopiq jixozlardan foydalanishga to`g`ri keladi. 
Kuchlanishi 110 kV yopiq havo uzgichining umumiy ko`rinishi 42
a
-rasmda keltirilgan. Jixozning nominal 
toki 2000 A, o`chirish toki 31,5 kA, to`la o`chirish vaqti 0,06 soniya, to`la ulash vaqti 0,2 soniya, nominal 
bosim 2,0 MPa. 
Jixozning tagida boshqaruv qutisi 1 va siqilgan havo to`ldirilgan yordamchi g`ilof-bak o`rnatilgan. Asosiy 
po`lat g`ilof-bak 3 tayanch izolyatori 2 ning ustiga joylashtirilgan. Asosiy g`ilof-bak 3 ning ichida ikki juft 
uzish kontaktlari va ikkita shuntlovchi rezistorlar o`rnatilgan. Jixozning kirish va chiqish polyuslari chinni 
pokrishkalar 4 yordamda o`rnatib qo`yilgan. Pokrishkalar 4 ichida epoksiddan yasalgan kirma izolyatorlar 
joylashtirilgan. Juft kontaktlar orasida kuchlanishni teng taqsimlash uchun kondensatorlar 5 dan 
foydalanilgan. Jixozning elektr sxemasi 42b-rasmda keltirilgan. 
Uzgichda nominal tok va qisqa tutashuv toklari asosiy kontaktlar 6 dan o`tadi. Asosiy kontaktlar 6 ga 
parallel ravishda yordamchi kontaktlar 7 o`rnatilgan. Yordamchi kontaktlar 7 shuntlovchi rezistorlar 8 bilan 
ta’minlangan. 
Shuntlovchi rezistor 8 qarshiligi 2x200 Om dan tuzilgan. Oradan 0,03

0,035 soniya o`tgach, kontaktlar 
7 ham uziladi. Bunda uzish tokining qiymati rezistor 8 ning qarshiligi bilan belgilanadi va kichikroq tok 
o`chiriladi. Tokni bunday ikki bosqichli o`chirilishi jixoz ishini o`chiriluvchi zanjirda kuchlanish tiklanishi 
bilan bog`lanishdan xoli qiladi. 

---

42-rasm. 110 kV yopiq havo uzgichi: a) umumiy ko`rinishi; b) elektr sxemasi; 1-boshqaruv qutisi; 2-tayanch 
izolyator; 3-bak; 4- chinni pokrishkalar; 5- kondensatorlar; 6- asosiy kontaktlar; 7- yordamchi kontaktlar; 8- 
shuntlovchi resistor. 
O`chirishga o`chirish buyrug`i berilgach, avvalo, kontaktlar 6 uziladi va hosil bo`lgan elektr yoyi havo 
oqimi bilan puflab o`chiriladi.