"O’zbekiston temir yo’llari" aj toshkent temir yo’l muhandislari instituti

Metrologiya – bu zarur bo’lgan aniqlikka erishish usullari va o’lchovlar, usulllar va vositalarni birligini ta’minlash haqidagi fan. Metrologiya umumiy va amaliyga bo’linadi. Umumiy metrologiya etalonlarni (namunalarni), o’lchovlarni, tizimlarni yaratish bilan shug’ullanadi. Amaliy metrologiya amaliy masalalarni yechadi. O’lchovlar birligini ta’minlaydigan qonun chiqaruvchi metrologiya alohida ifodalangan (umumiy qoidalar, talab va me’yorlar).

Rel’sli zanjirni o’zini so’nish kattaligi bo’yicha o’lchash usuli tanlanadi. Rel’sli zanjirni 1,7 Nep gacha so’nishida salt yurish va qisqa tutashuv usuli qo’llanilishi tavsiya etiladi, katta so’nishda esa, ikkita qisqa tutashuv usulini ishlatish kerak.

Rel’sli zanjirning oziqlantiruvchi uchda manba bilan bir qatorda ampermetr ulanadi, rel’slar orasida esa – vol’tmetr. Salt yurish (SYU) rejimida yo’l relesi rel’sli zanjirdan uziladi va U_syu va I_syu qiymatlari o’lchanadi.

Rel’sli zanjirlarning oziqalntiruvchi uchidan l va 2l masofada (yaxshisi RZning o’rtasida va oxirida) ketma-ket kichik qarshilikli maxsus shunti o’rnatiladi, shunda U _KZe, I _KZe, U _KZ2e, I _KZ2e qiymatlari o’lchanadi. Ishlab chiqarish sharoitida bu poyezdlarni to’xtalishiga olib keladi. Bu kamchilikni yo’qotish uchun red’sli zanjirni boshida va oxirida tok va kuchlanishlarni o’lchash usulidan foydalanish mumkin. O’zgaruvchan tokli rel’sli zanjirlarini birlamchi parametrlarini doimiy tokli relsli zanjirda ishlatilgan usullar yordamida o’lchanadi, ya’ni ikkita turli ahamiyatga ega bo’lgan yuklanishda rel’sli zanjirning kirish qarshiligini o’lchash usuli, ikki qisqa tutashuv rejimda rel’sli zanjirning kirish qarshiligini o’lchash usuli, undan tashqarii argument o’lchovini talab qilmaydigan elektr uzun yo’l usuli va boshqalar ishlatiladi.

1. Fazometr, vol’tmetr, ampermetr usuli bilan rel’sli zanjirning kirish qarshiligini moduli vol’tmetr va ampermetr yordamida oson aniqlanadi, argument esa fazometr yordamida. SHunda asboblarni Aniqlik sinfi 2,5 dan kam bo’lmasligi kerak. Bu o’lchashni qiyin tomoni shundaki, mavjud bo’lgan elektr fazometrlar rel’sli zanjirda kuchlanishli (10-15 V) kichik nominalda ishlab chiqilmaydi. ELF-1 turidagi fazometrlar ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan, ular kirish qarshilik argumentlarini anqlash uchun ishlatiladi, masalan analogli F2-13 yoki Raqamli F2-16.

2. Uchta vol’tmetrlar usuli. Ba’zi hollarda kirish qarshilikni argumenti va modulini aniqlash uchun fazometr yo’q bo’lsa, o’lchov sxemasini ko’zda tutuvchi uchta vol’tmetrlar usulini ishlatish mumkin.

3. Vektormetr yordamida o’lchash.Vol’tmetrni magnitoelektr tizimi asbob (IP) tashkil etib, u o’z ichiga boshqariladigan mexanik to’g’rilagich (MT) kontakti bilan unga parallel yoki ketma – ket ulanadigan qo’shimcha qarshilik V va shunt A bilan ta’minlangan. MT sinxron elektrodvigatel (SD) yordamida boshqariladi.

Texnik xizmat qilish grafigi bo’yicha rel’sli zanjirni ishlatish jarayonida yo’l relesida kuchlanishni aniqlash ehtiyoji tug’iladi. Bu uni me’yoriyga  muvofiqligini tekshirish maqsadida bajariladi.

Rostlash – rel’sli zanjir to’g’ri uzluksiz ishlashini ta’minlovchi, yo’l releda kuchlanishni hosil qilish deyiladi. Rel’sli zanjir nazariyasidan shu ma’lumki, yo’l reledagi kuchlanish giperbolikka yaqin bo’lgan qonun bo’yicha ballast qarshiligiga ko’ra o’zgaradiSHuning uchun rostlash paytida r qiymatiga muvofiq qilib, yo’l releda U_p  kuchlanishni o’rnatish kerak, bu uni hajmini keyinchalik r qiymati o’zgarishida me’yorlar chegarasidan chiqib ketmasligi uchun kerak. Ko’p o’lchovlarga ballast qarshiligi r bilan uning orasidagi aloqa aniqlangan. Yo’l releda (PR da) belgilangan kuchlanishning kamayishi r qiymatiga bog’liq bo’ladi, demak, ob-havo, ballast holati va rel’sli zanjir uzunligiga. Rel’sli zanjir uzunligi qancha ko’p bo’lsa, kamayib borish shuncha ko’p bo’ladi.

Turli rel’sli zanjirlar uchun hisoblar asosida rostlashjadvallar tuzilib PR da qanday kuchlanish ishlatilishi kerakligi ko’rsatilgan. Bunda shag’alli va boshqa turdagi ballast uchun rostlash jadvallari mavjud. Havoda PR da U_p kuchlanish o’rnatilsa, unda r o’zgarishida (yomg’ir, namlik)  PR da kuchlanish pasayadi v poyezd o’tgandan keyin rele langarni tortib ololmaydi. Xuddi shu holat yuz beradi, agar qattiq sovuqqa shunday kuchlanish berilsa. Bundan kelib chiqadiki, qattiq sovuqda yoki quruq havoda rostlash paytida rel’sli zanjirda PR da kuchlanishni ozgina zahira bilan berish kerak. Nam ballastda ham kuchlanish ozgina zahira bilan berilishi kerak. Faqat qattiq va uzoq yomg’irlarda ish kuchlanishni berish mumkin, chunki r kamayishining davom etishi kutilmaydi. To’g’ri, sozlangan rel’sli zanjir elektromexanik aralashishsiz yil davomida havoni turli sharoitlarida mustahkam ishlashi kerak. SHuni nazarda tutish kerakki, rostlash jadvali rel’sli zanjirning har xususiyatlarini ko’zda tuta olmaydi, shuning uchun jadvalga qattiq amal qilish shart emas.

Rel’sli zanjir xususiyatlariga quyidagilar kiradi: issiq va quruq havoda ballast qarshiligi r loylar, ifloslar va chirigan shpalalar hisobiga past bo’lib qolaveradi, ba’zida qattiq yomg’irlardan keyin suv tez parchalanib, r yuqori darajada qoladi. Jadvaldan foydalanishda ehtiyojsiz kuchlanishning yuqori chegarasidan o’tib ketmasligi kerak, chunki rel’sli zanjirning shuntga sezgirligi pasayadi.

Tarmoqlangan rel’sli zanjirning tarmoqlari qo’shilib, uni umumiy uzunligining yig’indisi bilan tarmoqlanmaganlarga tenglashtiriladi. Bunday rel’sli zanjirlar eng uzun shahobchada joylashgan yo’l reledagi kuchlanish bo’yicha rostlanadilar.

Rel’sli zanjir to’g’ri sozlanganda mavsumli rostlash talab qilish kerak emas. Odatda sozlash ehtimoli yo’lni ta’miridan keyin tug’iladi. O’zsharuvchan tokli rel’sli zanjirlarni yo’l (oziqlantiruvchi) transfarmatorda ikkilamchi o’ramidagi kuchlanishni o’zgartirish orqali rostlanadi. Doimiy tok rel’sli zanjirlar oziqlantiruvchi uchidagi chegaralovchi rezistorning qarshiligi o’zgartirish orqali rostlanadi.

SHuni nazarda tutish kerakki, agar oziqlantiruvchi  uchidagi rostlash jadvalida ko’rsatilgan oraliqda kuchlanishni o’zgartirish orqali yo’l releda kuchlanishni me’yorga keltirish imkoni bo’lmasa, unda rel’sli zanjirning birlamchi parametrlarni tekshirib chiqish kerak, xususan, ballast va rel’s iplarining qarshiligini hamda izolyatsiyalovchi tutashmalarning holatini.

Impul’sli va kodli rel’sli zanjirni sozlashda oziqlantiruvchi uchda tranmitter kontaktini shuntlash lozim, ya’ni uzluksiz tok bilan oziqlanish zanjirga aylanishi kerak.

Kodli rel’sli zanjirlar. Kodli rel’sli zanjirlarni oziqlanish quvvati ALSN qurimalarni mustahkam ishini ta’minlash shartidan aniqlanadi. Lokomotiv kuchaytirgichning toki I_n kuchaytirgich chiqishida impul’sli releni I_u tortish tokidan kam bo’lish kerak, kodli tok I_als ese, rel’sli zanjir kirishida shu releni ishonchli ishini ta’minlaydi. 50 Gs chastotada bu tokning miqdori 2A dan kam bo’lmsaligi, f=25 Gs da 1,4 A dan kam bo’lmasligi, avtonom tortishda esa 1,2 A dan kam bo’lmasligi kerak.

Bundan tashqari, kodli tokni bevosita rel’slarning o’zida ichki qarshiligi  R_vn  me’yoriy shuntning R_shn qarshiligiga yaqin bo’lgan ampermetr A yordamida o’lchash mumkin . Agar s4380 asbobdan foydalanilsa, shuni unutmaslik kerakki, uning 6A o’lchash chegarasidagi qarshiligi R_shn=0,08 Om ga teng va shuning uchun o’lchov natijasiga tuzatish koeffitsiyentni kiritish lozim, ya’ni I_als=1,3 I_pr, qayerda, I_pr- asbob ko’rsatkichi. Kodli tokni o’lchashning yana bir usuli – rel’sli zanjirning kirish uchidagi drossel’-transformator DT ning ikkilamchi o’ramida milliampermetr mA yordamida tok miqdorini o’lchashdan iborat. Bunda kodli tokning miqdori I_als=nI, qayerda n-DTning transformatsiyalash koeffitsenti; I-milliampermetr ko’rsatkichi.

Kodli tok miqdorini yana qulya o’lchash usuli – bu rel’sli zanjir ishini buzmaydigan holda, uni normal rejimida releli uchidagi drossel’-transformatorning asosiy o’ramdagi kuchlanish bo’yicha aniqlash. Hisoblar bilan belgilanganki, agar ballastning minimal qarshiligida bu kuchlanish f=25 Gs va f=50Gs signal tok uchun 0,4 V ni va 75 Gs uchun 0,5 V ni tashkil etsa, unda peozdni rel’sli zanjir releli (kirish) uchida kodli tokni me’yoriy miqdori ta’minlangan bo’ladi.

Elektr tortishli bir yo’lli uchastkalarda DT-0,6 turdagi ikkita drossel’-transformatorli kodli rel’sli zanjirlar ishlatiladi. Bunday holatda kuchlanish z min da 0,8 V bo’lishi kerak. z ni kattalashishi bilan bu kuchlanishlar ham kattalashadi.

Sozlashning ikkinchi bosqichi releli uchidagi cheklovchi qarshiliklar miqdorini tanlash bo’ladi, bunda PR da ballastning qarshiligiga muvofiq kuchlanish ta’minlanadi.

Bir ipli rel’sli zanjirlar. Bir ipli rel’sli zanjir apparaturaning ishi tortish toki ta’siridan qiyinlashadi, chunki tok doim releli va yo’lli transformatorlar o’ralaridan o’tadi. Tortisht tok hajmini cheklash 25 Gs rel’sli zanjirlarda ROBS –4 turdagi reaktorlar va 50 va 75 Gs rel’lsli zanjirlarda R₀ aktiv qarshilikni ulash yo’li bilan erishiladi.

Bunday o’lchovlarda impul’s shaklini va amplitudasini buzadigan o’tkinchi jarayonlarni hisobga olish kerak. Eng aniq usul – bu impul’s parmetrlarini ossillograf yordamida  o’lchash va kuzatishdir. Lekin  temir yo’l liniyali uchasktalardagi amaldagi o’lchov ishlarida bunday usuldan foydlanishga har doim imkoniyat bo’lmaydi. Sonli kod avtoblokirovkaning rel’sli zanjirlarida va impul’sli rel’sli zanjirlarida kuchlanishni kodli signalni o’lchash rejimiga sozlangan V7-63 mul’timetr yoki povodokli (etaklash tortqisi) s4380 asboblar yordamida o’lchanadi. SHunda povodok o’lchash jarayonida shunlay o’rnatiladiki, qachonki asbob mili har bir impul’sli kuchlanish ta’siri ostida  1-2 mm ga yoki o’zgaruvchan tok shkala bo’yicha 0,5-1 bo’linmaga suriladi. O’lchov natijasi asbob milining maksimal og’ishi bo’yicha qayd etiladi. Sonli kod avtoblokirovka qurilmalarida kuchlanishni J yoki Z kodlari mavjudligida ZBF-1 fil’trning kirishida va impul’sli rele o’ramida o’lchosh lozim, chunki impul’slar soni ko’proq bo’lganida o’lchov xatosi kamroq bo’ladi. Bunday rel’sli zanjirlarni sozlash davrida TR transmitterli relesining kontaktlarini vaqtincha shuntlash yo’li bilan uzluksiz rel’sli zanjirlariga

Rel’sli zanjirlarda impul’sli kuchlanishni o’lchashda oddiy vol’tmertlardan foydalanganda, asbob milining inenrsiyasi tufayli o’lchov natijasida katta xatoga olib keladi. YUqorida ko’rsatilgan mexanik oriyetirli (povodokli) asboblar ham o’lchov xatodan holi emas, chunki povodokni kerakli holatga keltirish sub’yektiv  faktorlarga bog’liq va buning ustiga asboblarda milining inersiyasi hamda yuqori kirish qarshiligi mavjud.

SHuning uchun o’lchanayotgan U_u kuchlanishni haqiqiy qiymatini U_x aniqlash maqsadida asboblarning ko’rsatkichlariga tuzatish K koeffitsiyentlari kiritiladi, ya’ni U_xqKU_o’. Bunday tuzatish koeffitsiyentlar turli KPT, MT va o’lchov asboblar uchun maxsus jadvallarda keltirilgan. Masalan, s4380 asbob hamda KPTSH-5 ning «Z» kodi uchun Kq1,25; «J» kodi uchun Kq1,15 va hakozo. 

Lekin yuqorida bayon etilgan usullardan tashqari, impul’sli kuchlanish yoki tokning amaldagi amplituda qiymatini o’lchov holda aniqlash mumkin. Bu moslamalarning ishlash tamoyili o’lchanayotgan impul’sning energiyasini kondensator yordamida to’plashdan iborat.

Asbob aloqa va signalizatsiya bosh boshqarmasining KB tomonidan ishlab chiqilgan va drossel’-transformatorlarni hamda rel’sli zanjirda apparaturalarni o’chirmasdan ballastning solishtirma qarshiligini o’lchash  uchun mo’ljallangan.

Asbob belgilovchi LC-generator G chiqish kuchaytirgich U muhofazalovchi fil’tr F va indikator I dan tashkil topgan. Kuchaytirgichni  chiqishi ajratuvchi sig’im S5 va rezistor R9 orqali rel’sli zanjirlarining ish chastotasida  (25-75 Gs) asbobning kirish qarshiligi yetarli darajada yuqori bo’ladi (1-2 Om).

Generator chiqishiga parallel qilib, transformator Tr3 ulangan va rel’lsi zanjir toki hamda tortish tokning garmoniklari ta’siridan indikatorni muhofazalovchi 5 kGs chastotaga to’g’rilangan kontur F (sig’im S4 – drossel’ Dr1) o’rnatilgan. Transformator Tr3 birlamchi o’ramiga VD2  va VD3 dan iborat  bo’lgan diodli chegaralovchi ulangan, ikkilamchi o’ramga esa, R12 rezistor vaVD1 diod orqali indikator I (M24 mikroampermetr 200 mkA ga) ulangan.

R12 kompensatsiyalovchi rezistor bo’lib, atrof-muhit harorati tebranishida indikator qarshiligi o’zgarishidan kelib chiqqan asbob xatosini kamaytiradi. R10  va R11 etalonli (namunaviy) qarshiliklar bo’lib, 10 Om*km va 1 Om*km o’lchash chegaralaridan asbobni kalibrovka qilish uchun xizmat qiladi.

Drossel’-transformator (DT) mavjud bo’lgan rel’sli zanjirlarni hisoblash va tahlil etishda, ushbu DTlarni parametrlarini aniqlash lozim. Bunda ko’pincha tranformator to’rtqutblik ko’rinishdagi ekvivalent o’rinbosish sxema bilan almashtiriladi. Bu sxemada tranformatordagi o’ramlar orasidagi magnitli bog’lanish elektrli bog’lanish bilan almashtiriladi.

DT to’rtqutblik koeffitsiyentlarining hisobi.

DTni to’rtqutblik A, V, S, D koeffitsiyentlari bilan ko’rinishdagi sxemasini tasavvur qilaylik.

Zaruriyat tug’ilganida DTning transformatsiya koeffitsenti salt yurish rejimda asosiy va qo’shimcha cho’lg’amlarida U₁ va U₂ kuchlanishlar nisbatidan aniqlash mumkin bo’ladi. Elektrotortish uchastkalarda tutashma ulagichlarning nosozliklaridan hamda rel’slarning yerga nisbatan har xil o’tkazuvchanligi sababli rel’sli iplar bo’yicha ahamiyati bir xil bo’lmagan toklar oqib o’tishi mumkin, bu ularni asimmetriyasini belgilaydi.

Asimmetriya miqdori, ya’ni rel’sli yo’llarda teskari tortish tokning turli qiymati rel’sli zanjirning ishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi (masalan, ALSN impul’slarni o’zgartiradi, rel’sli zanjirning soxta bandligini yuzaga keltiradi).

Rel’slarda qaytish tokning asimmetriyasi rel’sli zanjirning asimmetriyasini tavsiflaydi va uni koeffitsiyenti qo’yidagi formula orqali aniqlanadi:

bu yerda I₁ va I₂ – 1 va 2 rel’sdagi toklarning miqdori.

O’zgaruvchi tokli elektrotortishda rel’sli zanjirdan elektroharakatlanuvchi tarkib xarakati vaqtida ikkala drosselli bog’lagichlarda toklar Dits qisqichlari yordamida o’lchanadi (tok transformatori s-91). Tortish toki 300A gacha bo’lgan uchastkalar uchun, asimmetriya koeffitsiyenti 4% dan oshmasligi kerak, ya’ni K£4%. DT-1-150 yarimcho’lg’amlarida tortish toklar tavofuti 15 adan oshmasligi kerak.

O’zgaruvchi tokli elektrotortishda asimmetriya kuchlanishi rel’sli zanjirning oziqlantiruvchi uchi elektroharakatlanuvchi tarkib bilan bandligida releli uchlar rel’slarida bevosita o’zgaruvchan tok vol’tmetri bilan o’lchanadi. Asimmetriya kuchlanishi ikki ipli rel’sli zanjirlar uchun 2,5 V dan oshmasligi kerak, bitta drossel’-transformatorli ikki ipli uchun esa 5 V dan oshmasligi kerak. O’zgarmas tokli elektrotortish rel’sli zanjirlar profilaktikasida, tortish tokning asimmetriyasi aniqlanmaydi. Zarur bo’lganda (r.z. ni nosozliklarini aniqlash uchun) o’zgarmas tortish tokning asimmetriya koeffitsiyenti DT yarimchulg’amlarida kuchlanishni o’lchash yo’li bilan aniqlanadi. Asimmetriya koeffitsiyenti quyidagi formuladan topiladi:

Bunda DT - 0,2-500 va DT – 0,6-500 uchun asimmetriya koeffitsiyenti 20% oshmasligi lozim. Agar asimmetriya koeffitsiyenti me’yordan ko’p bo’lsa, unda tutashma ulagichlarni, DT ning asosiy chulg’amlarni ulanish kontaktlarini, zaminlanishlar ahvolini tekshirish zarur.

Tortish tokning garmonik tashkil qiluvchilarni o’lchash

O’zgarmas tokli elektrotortishli uchastkalarda tortish nimstansiyalarda o’zgaruvchan tokni to’g’rilanganda bir qator 50Gs karra garmonik tashkil qiluvchilar kelib chiqadi. 100, 150, 200 Gs chastotali garmoniklar fil’trlar bilan stansiyada yo’qotilmaydi va avtoblokirovka bilan ALSning mo’’tadil ishini buzishi mumkin. Ayniqsa, stansiyada to’g’rilagichlarning nosozligida garmoniklar ta’siri keskin kuchayadi. Rel’sli zanjirlarda garmonik tashkil qiluvchilar hajmini otsilllograf yoki garmoniklar analizatori bilan o’lchash mumkin. Biroq transportda, bunday asboblarni ishlatish ma’lum qiyinchiliklar bilan bog’liq bo’lgani uchun, sNII (MITI) da ishlab chiqilgan selektiv qurilmadan foydalaniladi. U PK1 va PK2 qabul g’altaklardan fil’tr va elektron vol’tmetrdan iborat.

Rel’sli zanjirning buzilishi ko’pincha zanjirning uzilishi, qarshiligi kupayishi yoki qisqa tutashuv oqibatida sodir bo’ladi. Nosoz elementi tiklash vaqti tekshirish operatsiyalarning ketma-ketligini to’g’ri tanlanganligiga bog’liq. Sxema elementlarining bir xil ishonligida nosozlikni qidirish eng yaxshi usuli - bu kesib tashlash (otsechka) usuli hisoblanadi. Bunda har bir tekshirish operatsiyasida sxema teng ikki qismga bo’linadi. SHunday yo’l bilan sxemaning nosoz yarmisini topib, uni yana teng ikki qismga bo’lishadi va xoqazo, toki nosoz element aniqlanmagunicha.

Biroq, agar elementlarning buzilish ehtimoli har xil bo’lsa, unda tekshirishni ko’proq buzilish. Releli va oziqlantiruvchi uchlarda kuchlanishni o’lchab, ayni shu elementlarning buzilganlik faktini aniqlash uchun nisbatdan kam vaqt ketadi, garchi buzilgan elementni topish va nosozlikni bartaraf etish uchun ancha ko’proq vaqt ketadi.

Nosozliklarni topish uchun xizmat ko’rsatish xodimlari xarakatlarining ketma-ketligini tartibga soluvchi mahsus informatsion diagrammalar keng ishlatiladi. Misol sifatida avtonom tortishda nurli oziqlanishli stansiyaning rel’sli zanjirida buzilishni kidirish diagrammasi keltirilgan.

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Poyezdlar harakatini tartibga solish uchun (СЖАТ)ning eng muhim elementlaridan biri - elektr temiryo'l oqimi yoki qisqacha temir yo'l zanjiri. RC tufayli harakatlanuvchi poezdlar va (СЖАТ) qurilmalari o'rtasida uzluksiz avtomatik ulanish o'rnatiladi. Bu temir yo'llarning birinchi va eng muhim maqsadi.

Temir yo'l zanjiri temir yo'l liniyasining (RL) va RLga ulanadigan asboblarning kombinatsiyasi hisoblanadi. Elektr temir yo'lidagi simlar relslardir.

Ular XIX asrning ikkinchi yarmida ixtiro qilingan. Amerikalik muhandis Uilyam Robinson. Birinchi RZning quvvat manbai va ro'yxatga olish qurilmasi (o'rni) bir joyda joylashgan. Tekshiriladigan bo'linma bo'sh bo'lsa, oqim o'z o'rni sargari orqali oqmaydi (shuning uchun bu RZ "odatda ochiq" deb nomlanadi) va poyezdga kirganda u kuchga ega bo'ladi.

Bundan ko’rinib turibdiki rels zanjirlari XIX asrdan beri hozirgacha ozini mavqeini saqlab kelmoqda. Balki kelajakda rels zanjirlarini o’rniga mikroprotsessorli tizimlar qo’llanilar.

Rels zanjirlarida maxsus o’lchovlarga keladigan bo’lsak bu poyezdlar harakati xavfsizligi uchun judayam muhim jihat hisoblanadi, nafaqat poyezdlar balki insonlar salomatligi bundan mustasno emas.