O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

1899-yil 20-iyunda, 
Farg'ona vodiysida 
yana yangi qo'zg'olon boshlandi. Mustamlakachilikka qarshi qo'zg'olon- 
lar Turkiston o'lkasining deyarli barcha hududlarida davom etdi. Turkiston 
o'lkasi Rossiya imperiyasi uchun eng notinch, to'xtovsiz norozilik harakat­
lari va qo'zg'olon bo'lib turadigan hududga aylanib qoldi.
Qo 
‘la'olonchilarnina xatolari.
1898-yili Andijonda boshlangan 
qo'zg'olon ham o'lkaning boshqa joylarida bo'lib o'tgan qo'zg'olonlar 
singari mustamlakachi hukumatning harbiy kuchlari tomonidan bostiril- 
di. Qurolsiz qo'zg'olonchilar yaxshi qurollangan mustamlakachilar-

---

266
ga qarshi kurashlarda g'alaba qilishi amrimahol edi. Bu qo'zg'olonni 
mag'lubiyatga olib kelgan sabablardan biri uning o'Ika bo'ylab keng yoyi- 
lib ketmaganligi va mahalliy aholining barcha tabaqalari unda ishtirok 
etmaganligi bo'ldi.
Qo'zg'olonchilar mustamlakachilarga qarshi qaratilgan harakatlari 
bilan, eng avvalo, o'kadagi jabr-zulmga chek qo'yllishiga erishmoqchi 
bo'lgandilar, Qo'zg'olonni tashkil etishdan boshlabunga boshchilik qi- 
lishgacha qat’iy tartib va intizom yo'qllgi uning o'z oldiga qo'ygan maq- 
sadiga yetkazishga imkon bermadi. Qo'zg'olon ko'targanlarning tarqoq- 
ligi, aniq reja ishlab chiqmaganligi, hamma bir vaqtda ko'tarilmaganligi 
uiarga pand berdi. Xususan, Ketmontepa va Ko'gartdagi odamlarga 
boshchilik qilgan Chibil bo'lis Dukchi eshonga zudlik bilan qo'shilish 
o'rniga atrofida joyiashgan mustamlakachilarga qarshi kurash olib bo- 
rishga harakat qilib taktik xatoga yo'l qo'ydi. Aholining ayrim tabaqalari 
qo'zg'olonga qo'rqqanidan, ba’zilar qo'zg'olon g'alaba qozonishiga 
ishonmagani uchun qo'shilmadi.
Dukchi eshonning yetarli darajada tayyorlanmay, harbiy sohadan 
bexabar, yaxshi qurollanmagan muridlari bilan ochiqchasiga qo'zg'olon 
ko'targanligi mustamlakachilaming qo'zg'olonni osonlik bilan bostirishi- 
ga imkon berdi. O'Ikada hukmron bo'lib oigan mustamlakachi hukumat 
qo'zg'olonni bostirishga erishdi. Andijonda ko'tarilgan qo'zg'olon na- 
faqatTurkiston o'Ikasi ma’muriyatini, balki Rossiya Imperiyasi hukuma- 
tini ham qattiq xavotirga solib qo'yadi. Qo'zg'olondan keyin o'Ikaning 
har bir hududida norozilik kayfiyatidagi barcha aholini qattiq nazoratda 
ushlab turishga qaratilgan choralar ko'rildi. Har qanday norozilik ko'rini- 
shidagi harakatbrni ayovsiz bostirishga kirishildi.
21.4. MILLIY-OZODLIK HARAKATLARINING AHAMIYATI
XIX asr oxiridaai ao'za'olonlamina umumiv xususivatlari.
XIX asr- 
ning 2-yarmidagi milliy-ozodlik harakatlari Turkiston o'Ikasining pod- 
sho hukumati tomonidan istilochiiik yo'li bilan bosib olinganligini yana 
bir karra isbotladi. Istilo qilingan hududlar imperiyaning tarkibiga mus- 
tamlaka sifatida kiritilib, bu yerlarda imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va 
geopolitik manfaatlarini birinchi o'ringa qo'ydi. O'Ika arzon xomashyo 
bazasiga, Rossiyada tayyorlangan mahsulotlar uchun tayyor bozorga, 
uning aholisi esa arzon ishchi kuchiga aylandi.
XIX asrning 2-yarmida Turkiston o'Ikasida olib borilgan milliy-ozod- 
lik harakatlari mahailly aholining turli ko'rinishlardagi chiqishlarida o'z

---

267
aksini topdi. Bularga asosiy sabab soliq va majburiyatlarning og'irligi, 
mahalliy boshqaruv vakillarining sotqinlarcha podsho ma’murlariga xiz- 
mat qilishi, Rossiya o'lkalaridan ko'chirib keltirilgan aholiga yangi ekin 
maydonlarining bo'lib berilishi, narx-navolarning oshib ketganligi, tur- 
mush sharoitlarining yomonligi kabi holatlar tufayli ro‘y berdi. Bundan 
tashqari, mahalliy aholi uchun tibbiy xizmat ko'rsatishning yo'qligi, yan­
gi ishlab chiqarish va texnologiyaiaming faqat imperiya manfaatlariga 
xizmat qilishi ham tub joy aholi vakillarining ommaviy ravishdagi noro- 
ziiik chiqishlarida ishtirok etishiga oiib keigandi.