O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

Buxoro amirliaidaai vazivat. Yosh buxoroliklar harakati.
O z saflarida 
Abduvohid Burhanov, Usmon Xo'jayev (Usmonxo‘ja Po‘latxo‘jayev), 
Fayzulla Xo jaye/, AbdurautFitrat, Sadriddir Ayniy, Mirza Muhiddin 
Mansurov, Abdulqodir Muhitdinov va boshqa o'nlab yurt fidoyilarini 
birlashtirgan Buxoro jadidlari 1917-yil inqilobiy yoqealarldan foydalanib 
keng xalq manfaatlari foydasiga muhim siyosiy o'zgarishlarni ro'yobga 
chiqarishga urindilar. Ayniqsa, bunda amirga tazyiq o'tkazib, uni xalqqa 
ko‘p masalalardayon berishga, siyosiy tuzumnio'zgartirishga, xususan, 
konstltutsion monarxiya joriy etishga urg'u berildi.
Yosh buxoroliklar rahbarlari ishlab chiqqan islohot loyihasida, jumladan, 
amir huzurida vajoylarda xalq vakillari bolishi, ma’muriyatyaxshilanishi, u 
xalq vakillari nazoratida bo'lishi, matbuot erkinligi, amirning eng mutaassib 
va reaksion amaldorlarldan ba'zilarini almashtirish talablari ilgari surilgandi.
7-aprelda Amir Said Olimxon keng omma tazyiqi va yosh buxoro- 
liklarning islohiy talablari asosda manifest chiqarishga majbur bo'ladi. 
Unda amirliktuzumining tub negizlariga daxlqilmagan holda mamlakatda

---

353
bir qator demokratik o'zgarishlar o'tkazish ko'zda tutilgandi. Soliqlarni 
tartibga solish, turli ijtimoiy tabaqalar vakillaridan iborat Majlis tashkil 
qilish, maorif, tibbiyot, sud tizimi faoliyatini yaxshilash, ma’muriy bosh- 
qarish ishlarini takomillashtirish va boshqalar shular jumlasiga kirardi. 
Garchand amir manifesti yosh buxoroliklartomonidan ma’qullanib kutib 
olingan bolsa-da, biroq hukmron, reaksion kuchlar unga tish-tirnog'i bilan 
qarshi turdilar. Ular namoyishga chiqqan islohot tarafdorlariga yopirilib, 
hujum qilib, poytaxtda qonli qirg'inlar uyushtirdilar. Yosh buxoroliklarni 
ta’qib qilish, ulardan o'ch olish avjga mindi. Ularning ko'plab namoyan- 
dalari qo'shni Turkiston ASSRga bosh olib ketishga majbur bo'ldi. Shu 
tariqaamirlikda konservativ ruhdagi kuchlarning qo'libaland keldi. Islomiy 
harakatlarning birinchi bosqichi muvaffaqiyatsizyakun topdi.
1917-yil kuzida Rossiyada yuz bergan oktyabr daviat to'ntarishi Bu- 
xoroda ham aks sado berdi. Ayni vaqtda, Buxoroga bevosita tutash rus 
aholi man zilgohlarida sovet tuzumi o'matildi. Bu esa amirlikdagi voqealar 
rivojiga ta ’sir ko'rsatmasdan qolmadi. Negaki sotsialistik inqilob g'oyasini 
boshqalarga yoyishga intilgan bolsheviklar chegaradosh Buxoroni o‘z 
mo'ljaliga olgandilar. Shu bois Rossiya Federatsiyasi, qolaversa, sovet 
Turkiston i. uning mutasaddilari har bir vaziyatdan foydalanib Buxoro 
ichki ishlariga aralashib, muxolifatchi kuchlarni qo'llab-quvvatlab, amir- 
lik tuzumini qulatish harakatida bo'ldilar. Xususan, 1918-yil martlda 
«Kolesov voqeasi» nomi bilan tarixga kirgan qonli voqea bunga yorqin 
misol bo'laoladi.
Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi hukumati raisi F.l.Kolesov 
suveren Buxoro davlatiga ochiq tazyiq o'tkazib, yosh buxoroliklar talabini 
quvvatlagan bo'lib, 1918-yil 2-martda Kogon temir yo‘li yoqalab qizil 
qo'shinlar kuchi bilan ochiq harbiy intervensiya uyushtirdi. G'azabga 
kelgan Buxoroning ko'pchilik aholisi o‘z yurtini jon-jahdi bilan himoya qilib, 
bolsheviklar hamlasiga qarshi yalpi kurashga otlandi. Buning natijasida 
Kolesov intervensiyasi tezlikda sharmandalarcha barbod bo'ldi. Bu esa 
amir va uning arkoni davlatiga barcha inqilobiy demokratik kuchlardan 
qonli o'cli olish uchun bahona edi. Ayniqsa, yosh buxoroliklar ayovsiz 
qirg'in qilindi. Ularning ancha qismi yashirinishga yoxud muhojirlikka 
ketishga majbur bo'ldi. F.Xo'jayevning guvohlik berishicha, inqilobchi 
kuchlar ustidan uyushtirilgan ommaviy qirg'inbarot davomida 1,5 ming 
nafarga yaqin kishi o‘ldi.