O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

partiyasi tashkiliy jihatdan rasmiylashdi. Uning Markaziy Qo'mitasi say­
landi. V.I.I\anov va Akmal Ikromov (1927-yildan birinchi kotib) Markaziy 
Qo'mitani ng mas’ul kotiblari etib saylandilar. Shu yili 0 ‘zbekiston komso- 
moli (O'zLKSM), respublika kasaba uyushmalari, uning rahbar organlari 
ham tuzildi. Ular respublikada markaz va sovet hokimiyatining tayanch 
organlari bo'lib qoldilar.
Sovet hukumati 0 ‘zbekistonda 
0
‘zining rasmiy partiya, sovet, kom­
somol va xo'jalik tashkilotlarini tuzib, asta-sekin siyosiy va iqtisodiy 
tayanchini mustahkamlab bordi. Bu esa unga O'zbekistonda keng 
miqyosdabolshevistiksiyosatyuritish imkonini berdi. Shu tariqa sovetlar 
butun chcralar bilan O'zbekistonda o'z hokimiyatini mustahkamlashda 
davom etdi.
1925-yil may oyida O'zbekiston SSSR tarkibiga kiritildi. SSSR Kons- 
titutsiyasi, uning asosiy qonun-qoidalari O'zbekiston SSR hududida 
bevosita ishlaydigan bo'ldi. 1927-yili qabul qilingan O'zbekiston SSRning 
birinchi va 1937-yili qabul qilingan ikkinchi Konstitutsiyasi ham amalda 
SSSR Kcnstitutsiyasining ko'chirma nusxasi edi. Chunki O'zbekiston 
qog'ozdagi «suveren» respublika bo'lib, amalda markazga tobe va qa- 
ram bir o'Ika edi, xolos. U o'z xalqining milliy manfaatlariga oid biror-bir 
dolzarb, hayotiy ahamiyatga molik masalani Ittifoq hukumatidan xoli 
ravishda mustaqil hal etolmasdi. Bunga uning haddi sig'masdi. Binobarin, 
respublikaning ichki va tashqi siyosatiga daxldor barcha masalalar faqat 
hukmronmarkaz xohish-irodasi bilangina hal etilardi. Hatto O'zbekiston-

---

364
ning ma’muriy-hududiy tuzilishiga oid masalalar ham Ittifoq hukumati 
tasarrufida edi. Masalan, 0 ‘zbekiston xalqi, uning hukumati roziligini 
so'ramasdan 1929-yili Tojikiston ASSR 0 ‘zbekiston SSR tarkibidan 
chiqarilib, Tojikiston Sovet Sotsialistik Respublikasiga aylantirildi 
hamda SSSRga qabul qilindi.
28.2. IQTISODIYSIYOSAT, UNING 
MUSTAMLAKACHILIK MOHIYATI
Turkistonda variaiiatisodivsivosat.
1921-yil martoyida bo'libo'tgan 
RKP(b) X syezdi belgilab bergan yangi iqtisodiy siyosatning (YiS) 
muhim bo'g'inlari 
oziq-ovqat razvyorstkasini oziq-ovqat solig'i bilan al-
mashtirish, savdo-sotiqni erkinlashtirish, sanoatda, xizmat ko'rsatish va
mayda hunarmandchilik sohalarida xususiy tadbirkorlikka ruxsat etish,
bozorni tartibga solish mexanizmlaridan foydalanish. ijaraga olish va
yollanma mehnatning cheklanishini bekor qilishdan
iborat edi.
Eng muhimi, mazkur siyosat shahar bilan qishloq o'rtasidagi o‘zaro 
munosabatlarni izga solishga, yangi hokimiyatning tayanch negizi hï- 
soblangan ishchilar bilan dehqonlarsinfi o'rtasidagi ittifoqni, iqtisodiy alo- 
qalarni mustahkamlashga xizmat qilardi. Yangi iqtisodiy siyosatning bosh 
maqsadlaridan biri dehqon xo'jaligini oyoqqa turg'izish, uni rivojlantirish 
edi. Negaki busiz sanoatni ham,xalq xo‘jaligining boshqa sohalarini ham 
yuksaltirib, yetarli xomashyo bazasini yaratib bo'lmasdi. Oziq-ovqat solig'i 
talabiga ko'ra, ekish mavsumi oldidan yakka dehqon xo'jaligi bilan davlat 
o'rtasida mahsulot/etkazib berish majburiyati to'g'risida alohida-alohida 
shartnoma tuziladigan bo'ldi. Bu shartnoma yil oxirigacha, ya’ni hosil 
olingunga qadar o'zgarmasdi. Bu esa dehqonlarni yerdan ko'proq hosil 
olish uchun astoydil mehnat qilishga undardi. Xullas, yangi iqtisodiy 
siyosat dehqonning o'z mehnatidan manfaatdor bolishini tayin qildi. 
Endilikda dehqonning ortiqcha g'allasi tortib olinmaydigan, buginamas, 
dehqonga o'zi yetishtirgan oshiqcha mahsulotni bozorda erkin sotish 
huquqi berildi. Oshiqcha mahsulot deganda dehqonning davlat buyurtma 
topshiriq-rejasida belgilangan hajmdagi mahsulotni topshirgandan keyin 
ortib qolgan qismi tushuniladi. Narx-navo tartibga solindi. Ayrim sanoat 
korxonalari ham ma’lum cheklashlar asosida o'zlarining awalgi sobiq 
egalariga qaytarib berildi.
Yangi iqtisodiy siyosat Turkiston uchun bir qator o'ziga xos xususi- 
yatlarga ega edi. Birinchidan, Turkiston chekka, asosan, qishloq xo'jaligi 
o'Ikasi edi. Demak, bu yerda zamonaviy qishloq xo'jaligi va sanoatni

---

365
yangidan barpo etish kerak edi. Ikkinchidan, o'Ikada milliy ishchilar sinfini 
shakllantirish zaruredi. Uchinchidan, Turkiston ko‘p millatli o'Ika bo'lib, 
yangi iqtisodiy siyosatga o'tishda yerli xalqlarning qadriyatlari, an’analari, 
urf-odatlari xususiyatlarini hisobga olish kerak bo'lardi. Ammo RKP(b) 
va sovet hukumatiTurkistonda yangi iqtisodiy siyosatni joriy etishda o'z 
manfaatlaridan kelib chiqib ish yuritdilar.
1921-yil 20-aprelda Turkiston ASSR Markaziy Ijroiya Qo'mitasi oziq- 
ovqat, yem-xashak v a xomashyo razvyorstkasini mahsulot solig'i bilan 
almashtirish to‘g‘risida qarorqabul qildi. Unda 1921 - 1922-yillar uchun 
soiiq miqdori belgilandi. Achinarlisi shundaki, Turkiston mehnatkashlari- 
dan olinadigan soliq, markaziy rayonlardan farqli o'Iaroq, yil oxiridayig'ib 
olingan hosil miqdoriga qarab emas, balki ekilgan yerning har desyatinasi, 
qoramol va mayda mollar hisobidan olinadigan bo'ldi. Bu esa Turkiston 
dehqonining kamsitilishini bildirardi.
Qolaversa, sovet hukumati o'Ikada, birinchi navbatda, o‘zi uchun 
zarur bo'lgan tarmoqlarni, chunonchi, paxta, qand lavlagi, tamaki va 
boshqa texnik ekinlarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratdi. Yordam 
ko'rsatish bahonasida 300 000 dan ortiq ishchi va dehqon oilalari Ros- 
siya markaziy rayonl aridan Turkistonga joylashtirildi. Boz ustiga, o'Ikada 
ahvol og'ir bo'lishiga qaramay, 1921-yil kuzida bu yerdan Moskva va 
boshqa shaharlarga 300 ming puddan ko‘proq g'alla mahsulotlari olib 
ketildi. Shunga qaramay, o'Ika mehnatkashlari fidokorona mehnatqildilar. 
Ularning biroz hayotga ishonchi uyg'ona boshladl. Chunki sovet hokimi- 
yati cheklangan holda bo‘lsa-da o'Ikada xususiy mulkchilik va xususiy 
tadbirkorlikka erkinlik bergandi.
Yangi iqtisodiy siyosat asosida sanoatni xo'jalik hisobiga o'tkazish 
jarayoni amalga oshirib borildi. Bu esa sanoat korxonalari ishlab chiqa- 
rishining sal jonlanishiga olib keldi. Mayda va o'rta sanoat korxonalari, 
yirik kooperativ tashkilotlar va ularning birlashmalari tadbirkorlarga ijaraga 
berildi, o'Ikada yangi sanoat korxonalari, ternir yo'llar qurildi. Xilkovo 
sement zavodi, Farg‘ona pillakashlik fabrikasi, Qizilqiya, Xilkovo ternir 
yo'l shaxobchalari shular jumlasidandir.
O'Ikada, ayniqsa, paxtachilik va u bilan bevosita bog'liq paxta tozalash 
korxonalari tez sur’atd a o'sdi. Bu markaz to'qimachilik sanoatining o'zbek 
paxtasiga talab-ehtiyoji ortib borayotganiga ko'pjihatdan bog'liq edi.
Natijada paxta ekiladigan maydonlar 1924-yili 1921 -yilga nisbatan 
3 barobar ko'paydi. Ishlab turgan sanoat korxonalari soni 144 taga 
yetdi. Birgina paxta tozalash sanoatida yalpi mahsulot ishlab chiqarish
1923-yildagi 23,9 m in so'mlikdan 1924-yili 57,8 min s o ‘mga yetdi.

---

366
Bundan ko'rinadiki, yangi iqtisodiy siyosat asosida Turkiston sanoati 
tiklanib, sezilarli darajada rivojlana boshladi. Biroq partiya va sovet 
hukumati yangi iqtisodiy siyosat Turkistonda sinfiy kurashning keskin- 
lashuviga olib kelmoqda, mahalliy boylar, milliy burjuaziya qoldiqlari, 
yirik savdogarlar, musulmon ruhoniyiari va boshqa ekspluatator unsurlar 
jonianmoqda deb ularga qarshi mafkuraviy tashviqot va targ'ibot ishlarini 
kuchaytiribyubordi.
Bu hol asta-sekinlik bilan o'Ikada yangi iqtisodiy siyosat yo'lidan 
chekinishga olib keldi. Dehqorga berilgan imtiyozlar qaytarib olindi. Ular 
qishloq xo'jalik artellariga birlashtirila boshlandl. Sanoatnl milllylashtirish 
jarayoni avj oldirildi. Ayniqsa, 20-yillar oxiriariga kelib Ittifoqning, jum- 
ladan, O'zbekistonning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy hayotida 
ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruvi tizimiring kuchayishi natijasida yangi 
iqtisodiy siyosat o‘z mazmuni va mohiyatini tobora yo'qota bordi.