O‘zbekiston tarixi (XIX asrning ikkinchI yARmI – XX asr boshlari)

Yodda tuting!
Podsho  farmoniga  muvofiq  Turkiston  o‘lkasining  Sirdaryo 
viloyatidan  87  ming,  Samarqanddan  38  ming,  Farg‘onadan
50 ming kishini mardikorlikka yuborish belgilandi.
Savol va topshiriqlar
1.
 Qo‘zg‘olon boshlanishiga nima sabab bo‘lgan?
2.
 Qo‘zg‘olonchilar, asosan, qaysi jarayonga qarshi chiqdilar?
3.
 Turkistondagi 1916-yilgi qo‘zg‘olonlar dastlab qayerlarda boshlandi?
4. 
Qo‘zg‘olon ishtirokchilari, asosan, qaysi tabaqa vakillari bo‘lgan?
1916-yil Toshkentdagi
qo‘zg‘olon 
http://eduportal.uz

---

106
31-§. JIZZAX QO‘ZG‘OlONI
Rossiya  imperiyasining  1916-yildagi  mardikorlik-
ka olis h to‘g‘risidagi farmoni Turkiston o‘lkasining 
barcha  hududlariga  yoyilib,  unga  qarshi  chiqishlar 
mahalliy aholining milliy-ozodlik harakatlariga aylanib ketdi. Bular ora-
sida Jizzaxda bo‘lib o‘tgan qo‘zg‘olon o‘lkada mustamlakachilar zulmi-
dan ozod bo‘lish va bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash maydoniga 
aylandi. 
Jizzax aholisi, asosan, don mahsulotlari yetishtirish bilan shug‘ullanib, 
ularning  yerlari  imperiyaning  markaziy  hududlaridan  ko‘chirib  keltiril-
ganlarga berib yuborilishi, soliqlarning ko‘payib borishi ularning ahvoli 
yomonlashishiga olib keldi. Aholining 19 yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan 
erkaklari  front  ortidagi  ishlarga  safarbar  qilinishi  butun  o‘lkadagi  kabi 
Jizzaxda ham jabr-zulm, adolatsizliklardan tobora keskinlashib borayot-
gan norozilik chi qishlari xalq qo‘zg‘oloniga aylanishiga olib keldi. Mar-
dikorlikka olinadiganlarning tuzilgan ro‘yxatiga muvofiq Samarqand vi-
loyatining Jizzax uyezdidan 11 ming kishi belgilandi. 1916-yil 3-iyulda 
farmon  e’lon  qilinishi  bilan  xalq  orasida  norozilik  boshlanib  ketdi. 
5-iyulda dastlabki g‘alayonlar boshlandi. Bunda aholi farmonning bekor 
qilinishini, ro‘yxat tuzishni to‘xtatishni talab qiladi. Jizzax qo‘zg‘oloniga 
Nazirxo‘ja eshon va Abdurahmon jevachilar rahbarlik qilganlar. 
Jizzax  aholisi  mardikorlikka  qarshi  ommaviy  qo‘zg‘olon  ko‘tarish 
maqsadida  boshqa  shaharlarga,  jumladan,  Toshkent,  Samarqand  va 
ko‘plab  atrof dagi  qishloqlarga  o‘z  vakillarini  yubordilar.  13-iyulda  Jiz-
zax  shahrida  Damin  kulol  boshchiligida  hunarmandlar  mardikorlikka 
olish bo‘yicha ro‘yxatni talab qilib qishloq oqsoqoli Mirzayor Xudoyo-
rov oldiga bordilar. Undagi ro‘yxat, asosan, kambag‘al oila vakillaridan 
tuzilgan  bo‘lib  chiqdi.  Bundan  norozi  bo‘lgan  aholi  ro‘yxatni  berishni 
va  uni  qaytadan  tuzishni  talab  qildilar.  Mirzayor  Xudoyorov  ro‘yxatni 
bermay,  to‘plangan  odamlarni  haqorat  qildi.  Bu  holat  aholining  kes-
kin  noroziligini  keltirib  chiqardi.  Shundan  keyin  ketmon,  tayoqlar  bi-
lan  qurollangan  qo‘zg‘olonchilar  Jizzaxning  yangi  shahar  qismiga  yo‘l 
oladi.  Qo‘zg‘olonni  bostirish  uchun  uyezd  boshlig‘i  o‘z  yordamchilari 
bilan yetib keladi, lekin ularni qaytara olmaydi. Qo‘zg‘olonchilar safiga 
shahar  va  uning  atrofidan  ko‘plab  kishilar  qo‘shildi.  Nazirxo‘ja  eshon 
qo‘zg‘olonchilarga umumiy rahbar bo‘ldi. 
Jizzax  qo‘zg‘oloni  ishtirokchilari  mustamlakachi  ma’muriyatga  te-