O‘zbekiston tarixi

3. Rus podsholigining O‘rta Osiyoda olib borgan mustamlakachilik siyosati

Turkistonning bosib olinishi rus burjuaziyasi manfaatlariga to‘la mos kelar edi. Rossiya O‘rta Osiyoda mustamlakachilik siyosatini avj oldirish uchun avvalo Turkistonni xom ashyo bazasiga aylantirishga urindi. SHu maqsadda:Turkistonda paxta zavodlari bilan birga vino, pivo zavodlari, tamaki fabrikasi paydo bo‘ldi. 1908 yili o‘lkada 234 paxta tozalash zavodi bo‘lib, ularning ayrimlari bug‘ va kerosin bilan ishlagan,elektr nuri bilan yoritilgan. Ularda 7000 ishchi ishlagan. Paxta zavodlaridan tashqari 20 ta yog‘ zavodi, 9 ta vino zavodi, 9 ta un zavodi, 7 tamaki fabrikasi va boshqalar bor edi. SHaharlarda sanoatning rivojlanishi Turkiston xalqlarining ijtimoiy – iqtisodiy o‘sishiga ta’sir ko‘rsatdi. Yirik shaharlar (Toshkent, Qo‘qon, Andijon, Samarqand, Xo‘jand, Verniy) aholisi 13 yil ichida (1897 yildan 1910 yilgacha) 440 mingdan 613 ming kishiga ko‘paydi.

Aholining ko‘payib borishi ayniqsa, Farg‘ona vodiysida yaqqol sezila boshladi. Ersiz qolgan dehqonlar mardikorlikka yollandi. Mardikorlar 7 – 8 oylab uylaridan ish izlab chiqib ketishar, 10 – 12 soatlab qilgan mehnatlariga har kuni o‘rtacha 70 tiyindan haq olishgan. Agrar munosabatlarining keskinlashuvi qishloq aholisini tobora ikki tabaqaga ajratdi: boylar va kambag‘allarga. Kambag‘al dehqonlar ahvoli juda og‘ir bo‘lib, ularning ish hayvonlari yo‘q barcha ishlar ketmon bilan bajarilgan. Mehnat nihoyatda og‘ir bo‘lsada, ish haqi past edi. Birinchi jahon urushidan Farg‘ona vodiysi dehqonlarning 50 % qarzga botgan edi. 500 ga yaqin dehqon o‘z erlarini suv tekinga sotishga majbur bo‘lgan.

XX asr boshlarida Rossiya mustamlakachilik siyosatini avj oldirsa – da, uning asl maqsadi oshkor bayon qilinmas edi. Turkistoning paxtasi, pillasi, qorako‘l terisi, g‘allasi gaz va nefti Rossiya sanoatini boyiti, Turkiston rus sanoati uchun xom ashyo bazasi bo‘lishi kerak edi. O‘lkani bosib olishdan maqsad ham shu edi. Fikrimizni oydinlashtirish uchun 1906 yili mart oyida harbiy vazirlik tomonidan graf Vitte nomiga yuborilgan xatda quyidagilarni o‘qiymiz. “Turkiston o‘lkasi Rossiyaga foyda keltirishi mumkin bo‘libgina qolmay, balki majburdirlar. Bu foydalar Rossiyaning o‘lkani istilo qilish davridagi ketgan harajatlarni qoplash kerak.”