Ozbekiston tarixi kafedrasi ozbekiston tarixi

13-mavzu. Turkistonda mustabid tuzumiga qarshi qarshilik harakati Reja:
1. Turkiston o'lkasida milliy ozodlik va istiqlol uchun harakatlarning qo’liga qurol olishlari va bolsheviklar hukumatiga qarshi istiqlolchilik harakatini keng tus olishi. Harakatning kuchlari va bosqichlari.
2. Farg'ona vodiysida istiqlolchilik harakati, ularning namoyondalari. Kichik va katta Ergashlar. Muhammad Aminbek Ahmadbek o'g'li (Madaminbek), Shermuhammadbek va boshqalarning faoliyati. Turkistondagi istiqlolchilik harakatining o'ziga xos milliy xarakteri va xususiyatlari. Ayrim guruhlarning bu harakatdan o'z manfaatlari yo'lida foydalanishga intilishi.
3. Turkistonda mustamlakachilarga qarshi olib borilgan harakatlarning bostirilishi, uning sabablari va saboqlari.

Adabiyotlar.

1. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
2. Mustabid tuzumning O‘zbekiston boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari.
Mualliflar jamoasi. – Toshkent: Sharq, 2000.
3. Usmonov Q., Sodiqov M., Oblomurodov N. O‘zbekiston tarixi. I qism. – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2002.
4. Tillaboyev S. Turkiston o‘lkasining boshqaruv tizimida mahalliy aholi vakillarining ishtiroki (Farg‘ona viloyati misolida). – Toshkent: Fan, 2008.
5. Yunusova X. Toshkentda 1892 yilgi xalq qo‘zg‘oloni. Sariog‘och, 1998.
6.Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2012.
137

7. Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullaev U. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari).

Ikkinchi kitob. – Toshkent: Sharq, 2010.
8. O‘zbekiston tarixi. Mualliflar jamoasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2003.
9. O‘zbekiston tarixi. Mualliflar jamoasi. – Toshkent: Akademiya, 2010.
10. O‘zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davrida.
Birinchi kitob. – Toshkent: Sharq, 2000.
11. Musayev N. Turkistonda sanoat ishlab chiqarishining vujudga kelishi va rivojlanishi tarixidan (XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlari). – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2011.
12. Ismoilova J. XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Toshkentning “Yangi shahar” qismi tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya. 2004.
Turkiston Muxtoriyatining qonga botirilib tugatilishi istiqlolchilik harakatining butun Farg‘ona vodiysida boshlanishiga turtki bo‘ldi.
Turkistonda oktabr to‘ntarishidan keyin sodir bo‘lgan voqeyalar jarayoni shuni ko‘rsatadiki, bolsheviklar o‘rnatgan sovet tuzumi o‘lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko‘rmadi. Mustaqillik osonlikcha qo‘lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar qo‘lga qurol olib, bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi qurolli harakat boshlab yubordilar. Biroq sovet tuzumi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida, ularga
“bosmachi” deb nohaq tamg‘a bosildi.
Bosmachi so‘zi aslida bosmoq fe’lidan olingan. Aslini olganda Farg‘ona vodiysida, umuman, butun Turkiston hududida podsho va sovet Rossiyasi davrida – hukmron tuzumga qarshi qurolli kurash olib borgan turkistonliklarni bosmachilar deb atashmagan. Xalq orasida “bosmachi” sifatida jinoyatchi unsurlar, o‘g‘ri va bezorilar to‘dasi tushunilgan. Shu bilan birga birovlarning yurtini bosib olgan bosqinchilarni ham bosmachilar deb atash mantiqan to‘g‘ri keladi.
Bu harakat haqida so‘z yuritilganda ta’kidlash lozimki, 1918-1919 yillarning o‘rtalarigacha bo‘lgan davrga tegishli arxiv hujjatlarida ham “bosmachi” so‘zi uchramaydi. Bu hujjatlarda
“qaroqchi” (razboynik), “shayka”, juda bo‘lmasa “bosqinchi” (bandit) iboralari qo‘llanilgan. 1919
yilning o‘rtalaridan boshlab avval ayrim rasmiy hujjatlarda, keyinchalik esa sovet vaqtli matbuotida
“bosmachi” iborasini qo‘llash boshlangan. “Bosmachi” va “bosmachilik” iboralari ozodlik harakatining mohiyatini pasaytirish, ajdodlarimizning bolsheviklar hukmronligiga qarshi olib borgan qonli kurashlarini xaspo‘shlash uchun buyuk davlatchi shovinistlar tomonidan o‘ylab topildi va “banditlik”, “qaroqchilik” so‘zlari bilan asossiz ravishda bir qatorga qo‘yildi.
Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, Turkistonda sovet hokimiyati o‘rnatilgach, o‘lkada qaxatchilik, ocharchilik boshlangan va bunday sharoitda jinoiy unsurlarning talonchilik harakatlari sodir bo‘lib turgan. Biroq, Turkiston xalqlarining o‘z insoniy, milliy, siyosiy huquqlarini toptagan mustabid tuzumga qarshi ongli ravishda olib borgan kurashlari bunday talonchilik harakatlaridan maqsadi, mohiyati jihatidan keskin ajralib turardi. Bolsheviklar esa ularning har ikkalasini atayin umumiy bir nom bilan ta’riflab, yagona harakat sifatida ko‘rsata boshlaganlar. Vaholanki ayrim qaroqchi guruhlar tomonidan onda-sonda, goh u, goh bu yerda sodir etib turilgan oddiy jinoiy talonchilik bilan erksevar vatanparvarlarning ongli ravishda, aniq maqsadlarda, mustabid hukumat qo‘shinlariga qarshi olib borgan ommaviy qurolli kurashi bir-biridan tubdan farq qilardi. Turkiston vatanparvarlarning olib borgan qurolli kurashlari siyosiy harakat tusini olgani aniq namoyon bo‘lsada, mustabid hukumat uni bosmachilik sifatida ko‘rsatishga harakat qildi va bosmachilik so‘zi iste’molda mutlaqo asossiz o‘rnashib bordi. Ammo bu nom bilan ta’riflangan xalq kurashining sabablari, mohiyati va maqsadlariga o‘z zamondoshlari tomonidan berilgan baholar bosmachilik so‘zining ma’nosiga mutlaqo zid bo‘lib, uni keskin inkor etadi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, “bosmachi” yorlig‘i yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak nomlari qayta tiklandi va ularning haqiqiy qiyofalari istiqlolchilar sifatida namoyon bo‘ldi. Bu boradagi ilk tadqiqotni Q.Rajabov amalga oshirgan bo‘lib, keyingi yillarda ham o‘lkaning turli hududlaridagi sovet tuzumiga qarshi olib borilgan qurolli harakatlarning tarixi tadqiq etilmoqda.
Sovetlarga qarshi harakat “Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi” deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e’tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat hukumati ag‘darib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat hatto mutlaqo bo‘lmaganida ham bu harakatning vujudga kelishi tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan 138

ijtimoiy-siyosiy vaziyat sovet hokimiyatiga qarshi istiqlol kurashining boshlanishini muqarrar qilib qo‘ygan edi.

Birinchidan, 1917 yilda sodir bo‘lgan oktabr to‘ntarishi va buning natijasida hokimiyatni qo‘lga kiritgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy aholi bu g‘oyani avval boshdanoq o‘ziga singdira olmadi va unga qarshi turdi.
Ikkinchidan, sovet hukumati o‘rnatilgan dastlabki davrda hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g‘ururi, haq-huquqi inkor qilindi. Turkistonda bolsheviklar tomonidan o‘rnatilgan sovet tuzumi Rossiya imperiyasi mustamlakachiligining yangi shakli ekanligi o‘sha dastlabki kunlardanoq oshkor bo‘lgan edi.
Uchinchidan, yangi tuzum o‘rnatilgan ilk kunlardanoq mahalliy xalqning asrlar davomda shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Shariat asoslari va qozixonalar bekor qilindi, vaqf yerlari tortib olindi, mulkchilikning barcha shakliga chek qo‘yildi.
Turkiston Muxtoriyati hukumatining tugatilishi bu harakatning butun Farg‘ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o‘tadi, xolos. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan farg‘onaliklar Turkistonda birinchi bo‘lib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli kurashga otlandilar. Shu tariqa, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha tuzumga qarshi istiqlolchilik harakati 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi.
Bu harakatlar haqida o‘z davrida ham ko‘plab fikrlar bildirilgan bo‘lib, jumladan, V.Kuvshinov Farg‘ona frontidagi ahvolni sharhlash davomida "bosmachilik"ning sabablariga to‘xtalib, harakatni avj oldirgan omillar qatorida hokimiyat tepasidagilarning o‘z vazifasini suiste’mol qilishganligini, bundan tashqari muxtoriyat g‘oyasi o‘z ahamiyatini yo‘qotmaganini qayd etadi. N.Batmanov esa "bosmachilik"ni sovet hokimiyati keltirib chiqarganini oshkora ta’kidlaydi. 20-yillar boshida chop etilgan boshqa maqolalarda ham Turkiston xalqlarining sovet hokimiyatiga qarshi kurashining asosiy sabablari sifatida hukumatning mustamlakachilik siyosati ko‘rsatiladi. Bu harakatning umummilliy, umumxalq harakati tusini olganligi qayd etiladi.
"Bosmachilik" tuhmat tamg‘asini olgan bu kurashning kelib chiqish sabablari, mohiyati va dastlabki yillardagi umumxalq, umummilliy xarakteri haqidagi haqqoniy e’tiroflar 20-yillarning ikkinchi yarmida ham qayd etilgan. Masalan, Katta Sovet ensiklopediyasining 1-nashrida F.Xo‘jayev "bu harakat sovetlarga qarshi aniq siyosiy tus olib, O‘rta Osiyoning uchala respublikasi – Turkiston, Buxoro va Xorazmda dehqonlarning deyarli ommaviy harakatiga aylangani", "...bu harakat rahbarlari Shermuhammadbek, Ibrohimbeklargina emas, mahalliy milliy ziyolilar, boylar ham bo‘lgan"ligini ta’kidlaydi.
Farg‘ona viloyati targ‘ibot bo‘limining tashviqotchilar uchun e’lon qilingan sharhlarda bu harakat sabablari shunday izohlanadi: “Bosmachilik chuqur iqtisodiy silkinishlar zaminida yuzaga kelib, minglab kishilarning sovet hokimiyatiga qarshi ommaviy harakatga aylandi, bosmachilik harakatining eng muhim payti Qo‘qon muxtoriyatining tor-mor etilishi va dashnoqlar xunrezligi tufayli yuz berdi
1919 yilda Turkistonda mahalliy mehnatkashlar orasida ish olib borish maqsadida tuzilgan o‘lka musulmonlar byurosining Farg‘ona aholisiga o‘sha yili martda e’lon qilingan
“Murojaatnoma“sida esa, sovet hokimiyatiga qarshi kurashning sabablari haqida quyidagilar qayd etib o‘tiladi: “Kurash milliy zulm va bir millatning boshqa millatni ezishi zaminida avj olib ketdi.
Farg‘onada yo‘l qo‘yilayotgan, pirovardida butun Turkiston aholisi uchun mash’um oqibatlar keltiradigan beboshliklar musulmon ahlini sovet hokimiyatidan bezdirmoqda. Farg‘ona voqealarning avj olishiga olib kelgan yana bir sabab, hamma yerda, ayniqsa, Farg‘onada hukumat tarkibiga, sovetlar, komitetlarga kirib olgan jinoyatchi, eski amaldorlardan iborat shaxslar xalq manfaatini emas, o‘z cho‘ntaklari manfaatini ko‘zlaydilar, pora oladilar, beboshliklar qiladilar, hukumatdagi lavozimdan foydalanib o‘zgalarning pul va buyumlarini egallab oldilar. Qizil Armiya ham huddi shunday bo‘ldi, uning saflarida ham tinch aholini azob-uqubatga solgan zararkunandalar juda ko‘pdir”. Turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi olib borilgan kurash sabablari haqida shu hukumat tarkibida xizmat qilgan mahalliy kommunist Nazir To‘raqulov “Darvesh” taxallusi bilan bosmachilik haqida yozgan o‘z maqolasida bu haqida shunday yozadi: “oydan-oy, kundan-kun ko‘paymoqda, bo‘lgan faqirlik ustiga Farg‘onadagi mustamlakachilik va dashnoq vahshiyligi yog‘ga o‘t quyganday bo‘lib tushdi, demakki, bosmachilikning tagida iqtisodiy va ijtimoiy illatlar 139

bordirki, bu o‘g‘ri va muttahamlar irodasiga borib taqaladi” degan xulosaga keladi. O‘g‘ri va muttaham idorasi deganda esa N.To‘raqulov sovet hukumatini nazarda tutadi. RKP(b) Musulmonlar byurosi raisi, Turkistonda taniqli davlat arbobi T.Risqulovning 1919 yil sentabrda qilgan ma’ruzasida bildirilgan quyidagi fikrlari ham e’tiborga loyiqdir: “Qo‘qon muxtoriyatining tor-mor etilishi va Buxoro voqealari tinch musulmon ommasida sovet hukumati haqida salbiy taassurot va munosabat yuzaga keltirdi. Bu voqealarda siyosiy rahbarlar yo‘l qo‘ygan tuzatib bo‘lmaydigan xatolar musulmon aholisi uchun nihoyatda og‘ir oqibatlar keltirdi, yangi front - Farg‘ona frontining paydo bo‘lishiga olib keldi”

Rossiya va Turkistondagi sovet organlari tomonidan 1919 yil oxiri 1920 yil boshlarida tan olingan va keyinchalik sovet tarixchilari tomonidan butunlay qabul qilingan fikrga muvofiq, go‘yoki qurolli harakatning sabablari Turkistonda sovet hokimiyati tomonidan iqtisodiy, siyosiy, diniy, ma’naviy sohada amalga oshirilgan dastlabki sotsialistik o‘zgartirishlar, Turkiston o‘lkasi va Farg‘onadagi bolsheviklarning sovet hokimiyatining birinchi yillarida yuritgan xato siyosati, shuningdek, qizil askarlar va sovet jazolovchi organlarining Farg‘onadagi tinch aholiga nisbatan o‘tkazgan terror va qatag‘on siyosati bo‘lgan, degan qarashlar bu harakatning asl mohiyatini unchalik ochib bermaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan omillar kurashning ayrim bosqichlarida unga alohida keskinlik va ko‘lam bag‘ishladi, harakatning tobora kengayishi va rivojlanishiga olib keldi.
Biroq qurolli harakat o‘zining ilk bosqichidan boshlab sovet rejimiga qarshi murosasiz kurashga kirishgan edi.
Istiqlolchilik harakatini vujudga keltirgan sabablardan biri bu dashnoqlarning Farg‘ona vodiysida amalga oshirgan qirg‘inlaridir. Turkistondagi sovet davlati rahbarlari, harbiy qo‘shinlari ham ko‘p beboshliklarga yo‘l qo‘ydilar, xalqning diniy e’tiqodi, madaniyati, qadriyatlarini oyoqosti qildilar. Bu beboshliklar ham shu kungacha butunlay xaspo‘shlab kelindi.
Turkiston respublikasi XKS raisi Q.Otaboyev (1887-1937) Toshkentda 1922 yil iyulda bo‘lgan Turkiston ASSR MIK 4-plenumida qurolli harakat natijasida o‘lkada vujudga kelgan vaziyatni to‘g‘ri baholashga harakat qilib, shunday degan edi: “Dastlabki davrlarda bosqinchilik ruhida bo‘lgan bu harakat endilikda siyosiy mazmun kasb etdi. Shuni ta’kidlash lozimki, 1919-1920
yillarga kelib Farg‘onada qaroqchilik, bosmachilik emas, balki o‘ziga xos qo‘zg‘olon vujudga keldi.
Biz to‘rt yil davomida biz bu harakatga hatto to‘g‘ri baho berishni ham bilmadik, u xalq qo‘zg‘oloni bo‘lgani holda bosmachilik deb atadik. Bosmachilik mohiyatan ta’lonchilik degan ma’noni anglatadi, bizning ushbu harakatga bergan noto‘g‘ri ta’rifimiz masalani hal etishda noto‘g‘ri yondashuvlarga olib keldi. Oqibatda to‘rt yil davomida biz bu harakatning biron-bir jihatini tugata olmadik. Sovet hukumati tobora kuchayib borayotgan bu qo‘zg‘olonga yuzma-yuz kelib qolganida, bu qo‘zg‘olon yirik shaharlarda yanada mustahkamlandi va sovet hukumatiga qarshi kurash olib bordi…
…Biz bosmachilikni bir paytning o‘zida ham o‘t, ham qilich bilan tugatmoqchi bo‘ldik. Ana shu maqsadda bosmachilik bilan zaharlangan katta-kichik qishloqlarni shafqatsiz vayron qildik, ularni aholisi esa sovet hokimiyatidan tobora uzoqlashib bordi. Butun Farg‘onani ishg‘ol etishimiz ham hech qanday yordam bermadi…
...Jazolash siyosati olib borildi. Garovga olish tajribasi ham hiyla uzoq davom etdi.
Shunchalik ko‘p kishilar garovga olindiki, butun Farg‘onada qamash uchun joy topilmay qoldi.
Garovga olinganlarni guruh-guruh otib tashlash ham bosmachilik harakatini to‘xtata olmadi.
Farg‘ona viloyati harbiy inqilobiy qo‘mitasi raisi Y.Kirsh bu kurash sabablarini quydagicha izohlagan: Bosmachilik – Farg‘onadagi mustamlakachilik siyosatining natijasidir. Bosmachilik hozir ham g‘oyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlanmoqda. Oziq-ovqat tashkilotlarining joylardagi nomaqulchiliklari, harbiy qismlarning o‘z-o‘zini ta’minlashi, g‘alla monopoliyasining jinoiy yo‘l bilan amalga oshirilishi, taqsimot esa sadaqa tusini olishi charchagan bosmachilarga kuch beryapti, yangilarni paydo qilyapti, chunki barcha majburiyat, og‘irlik ular yelkasiga yuk bo‘lyapti.
O‘zbekiston MDA zahiralarida saqlanib qolgan rasmiy hujjatda, Farg‘ona viloyati qo‘shinlariga Qizil Armiya qo‘mondonligi tomonidan yuborilgan buyruq matnida esa bosmachilik sabablari haqida quyidagilar ta’kidlanadi: Mahalliy sovet hokimiyati o‘rnatilgan dastlabki yillardanoq amalga oshirgan ishlari bilan o‘zidan mehnatkash xalqni uzoqlashtirdi, musulmon mehnatkashlarni himoya qilish o‘rniga ularni tahqirlab xo‘rladi, bosmachilik deb atalayotgan harakat shu sababli paydo bo‘ldi. Toshkentga Farg‘onadagi ahvol haqida xabar berish uchun yuborilgan sovet hukumati idoralari vakillarining Turkiston MIK Raisi I.Kazakovga yozgan maktubining asl nusxasi bo‘lgan 140

boshqa bir hujjatda esa shunday ma’lumotlar keltirilgan: “O‘rtoq Kazakov front (Farg‘ona fronti) asosan bizning, sovet arboblarining Qo‘qon voqealaridan boshlangan salbiy faoliyati natijasida yuzaga keldi. Sovet hokimiyati vakillari ichkilikbozlik bilan band, qaroqchilarga qurol va patron sotadilar, uyezdlarga chiqib tinch aholini talaydilar”. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinadiki, Turkistonda yashab, faoliyat ko‘rsatgan, millati, maslagi, maqsadi turlicha bo‘lgan rasmiy va norasmiy shaxslar sovet hokimiyatiga qarshi olib borilgan kurash sabablari va mohiyati haqida bir hil (bir-biriga yaqin) munosabat bildirganlar, ya’ni bu kurashning sababi sovet hokimiyatining talonchiligi, o‘lkada olib borgan mustamlakachilik siyosati ekanligini e’tirof etiladi.

Bu kurash 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi. Shu yilning mart oyiga kelib Farg‘ona vodiysida bir-biridan mustaqil ravishda 40 dan ziyod qo‘rboshi dastalari faoliyat ko‘rsatgan. Mart oyining oxirlarida Farg‘onadagi Bachqir qishlog‘ida Farg‘onadagi butun qo‘rboshlarining birinchi Qurultoyi chaqirilib, unda Katta Ergash qo‘rboshi butun istiqlolchilik harakatining boshlig‘i qilib saylandi va unga “Amir al-muslimin” unvoni berildi. Uning o‘rinbosarlari qilib Madaminbek va Shermuhammadbeklar tayinlandi.
Bu harakatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi-dehqonlar, chorikorlar, mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar bo‘lgan. 1918 yilning o‘rtalariga kelib, Farg‘ona vodiysida taxminan yuzga yaqin qo‘rboshilar o‘z dastalari bilan qizil armiyaga qarshi kurash olib bordilar. Bu guruhlarda 15.000 yigit bor edi. 1919 yilning yozi va kuzida Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi.
Bu paytda istiqlolchilar safiga rus krestyanlari armiyasining K.Monstrov boshchiligidagi Jalolobodda turgan qo‘shinlari qo‘shildilar (2 sentabr). Sentabrning boshlarida istiqlolchilar Jalolobod va O‘sh shaharlarini egallab, Andijonni qamal qildilar. 1919 yil 22 oktabrda Pomir etaklaridagi Ergashtom ovulida bo‘lgan istiqlolchilar anjumanida Madaminbek boshchiligidagi Farg‘ona muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. Hukumat tarkibiga mahalliy aholidan 16 kishi, yevropalik aholidan 8 kishi kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig‘i va Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining Oliy bosh qo‘mondoni etib saylandi.
1919 yilning kech kuziga kelib Madamindek qo‘l ostidagi 30.000 ga yaqin, Shermuhammadbek qo‘l ostidagi 20.000, Katta Ergash qo‘rboshining 8.000 ming yigitlari qizil armiyaga qarshi janglar olib bordi. Bu uchta lashkarboshi vodiydagi jangovar harakatlarni yo‘naltirib turdilar.
1920 yil 3 mayda Farg‘ona vodiysidagi butun qo‘rboshilar va tinch aholi vakillari Oltiariq tumaanidagi G‘oyibota qishlog‘ida o‘zlarining navbatdagi qurultoyini o‘tkazdilar. Bu qurultoyda Shermuhammadbek boshchiligida Turkiston-turk mustaqil islom jumhuriyati yoki Turkiston muvaqqat hukumati tuzildi. Boymirza Hayitning yozishicha, hukumat tarkibiga 6 kishi kiritilgan bo‘lib, ular quyidagilar edi: Shermuhammadbek-hukumat raisi va Oliy bosh qo‘mondon; Mullajon Qori – xavfsizlik noziri; Akbarjon Eshon – Shayxulislom; Abdusalom Qori – hukumatning bosh kotibi; Nazirjon – moliya vaziri; Mulla Hoji Niyoz- maxsus ishlar noziri. Undan tashqari, 14
kishidan iborat harbiy idora mahkamasi ham tuziladi.
1922
yilning 15-20 aprelida Samarqand shahrida,
yashirin
holatda Turkiston
musulmonlarining 2-qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Farg‘ona, Samarqand, Buxoro, Xorazm, Kaspiyortidan nufuzli qo‘rboshilar ishtirok etgan ushbu qurultoyda Turkiston-turk mustaqil islom jumhuriyatining Muvaqqat Konstitutsiyasi qabul qilindi.
Boymirza Hayitning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, qurultoyda Farg‘ona vodiysi istiqlolchilarining yo‘lboshchisi Shermuhammadbek katta ma’ruza qiladi. Qurultoy so‘nggida 7
bo‘lim va 36 moddadan iborat rezolyutsiya (Muvaqqat Konstitutsiya) qabul qilindi. Bu hujjat Turkiston o‘lkasidagi Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand, Yettisuv, Kaspiyorti viloyatlari hamda Amudaryo bo‘limi endilikda, Turkiston turk-mustaqil islom jumhuriyati tarkibiga kiritilganligini qonun yo‘li bilan mustahkamladi. Unda hukumat tarkibi 15 kishidan iborat bo‘lishi belgilab qo‘yildi. Ushbu 15 kishi orasidan mamlakat Prezidenti, Vitse-prezidenti va Bosh kotib saylanishi hamda bu uch kishidan iborat Ijroya Qo‘mita tuzilib, ular poytaxtda doimiy ravishda ishlashi ko‘zda tutilgan edi. Hukumatning 5 ta a’zosi Farg‘ona viloyatidagi Namangan, Andijon, Marg‘ilon, Qo‘qon, O‘sh tumanlarining harbiy boshliqlari etib tayinlanadigan bo‘ldi. Qolgan 7 kishi esa –
harbiy, tashqi ishlar, ichki ishlar, pochta va telegraf, diniy ishlar, moliya, adliya, transport vazirlari qilib tayinlanishlari lozim edi. Ammo, bu hukumat 1922 yilning oxiriga kelib tarqalib ketdi. Chunki 141

hukumat a’zolari o‘zlariga topshirilgan vazifalarni bajarish o‘rniga janglarda ishtirok etishga majbur bo‘lgan edilar.

1919 yil 19 yanvarda harbiy komissar K.Osipov boshchiligida Toshkentda isyon ko‘tarildi.
K.Osipovning buyrug‘i bilan 14 nafar sovet komissarlari otib tashlandi. Isyonchilar tomonidan sovet hokimiyati ag‘darildi, hokimiyat masalasi Ta’sis Majlisida hal qilinadi, deb e’lon qilindi.
Biroq isyon Toshkent temir yo‘l ustaxonalari ishchilari va boshqa harbiy qismlar tomonidan tezda bostirildi. K.Osipov avval Farg‘ona vodiysiga, so‘ngra Buxoro amirligiga qochib ketdi. Bu isyon bahonasida bolsheviklar 1919 yil mart oyi boshida so‘l eserlarni hukumatdan siqib chiqarib, yakka o‘zlari hukmron bo‘lib oldilar.
1920-1924 yillarda qurolli harakatlar Buxoro va Xorazm respublikalarida ham avj oldi.
Buxoro va Xorazmdagi milliy muxolifatning ozodlik kurashlari alohida o‘ziga xos yo‘nalish va xususiyatga ega bo‘lib, o‘ta murakkabligi va ziddiyatliligi bilan Turkiston respublikasidagi qurolli harakatdan ajralib turadi. Bolsheviklar qizil armiya yordamida Buxoro amirligi va Xiva xonligini kuch bilan ag‘darib, hokimiyatni Buxoroda asosan yosh buxoroliklardan, Xorazmda esa yosh Xivaliklardan iborat demokratik kuchlar qo‘liga berdi.
Buxoro va Xorazm Xalq Sovet Respublikalarida yuzaga kelgan qurolli muxolifat shu boisdan ham bir yo‘la ikki kuchga qarshi: birinchidan, bu davlatlar hududida joylashib olgan qizil armiya qismlariga qarshi, ikkinchidan esa bolsheviklar yordamida hokimiyatni egallab olgan jadidlarga qarshi muxoliflik urushini olib bordilar. Bu urushning Turkistondagi, xususan, Farg‘ona vodiysidagi harakatdan farqi ham ana shunda namoyon bo‘ladi.
Biroq, Buxoro va Xorazm respublikalaridagi bu kurashga uning mohiyati va yo‘nalishi nuqtai nazaridan yondashadigan bo‘lsak, u ham umumiy sovetlarga qarshi harakatning o‘ziga xos ko‘rinishi edi. Buxorodagi qurolli harakatning o‘ziga xos xususiyati bir guruh qo‘rboshilarning Buxoro respublikasi hukumati rahbarlariga yo‘llagan maktubida aniq ifodasini topgan edi.
Maktubda vatanparvarlar Buxoroning mustaqilligi, erkin va hur Vatan qurish uchun kurashayotganliklari, bunday Vatanda kommunistlar bo‘lmasligi lozimligi, “Favqulodda komissiya orqali kambag‘al aholining mol-mulki tortib olingan”ligi, “bolsheviklar jabr va zulmni avj oldirib yuborgan”liklari va “Buxoroning mustaqilligi quruq so‘z bo‘lib qolgan”ligi, “haqiqatda undan darak yo‘q”ligi ta’kidlanadi.
Shuning uchun ham Buxorodagi bu harakat qisqa muddat ichida ommaviy tus olib hatto, Farg‘ona vodiysidagi harakatga nisbatan ham kuchayib bordi. Fayzulla Xo‘jayevning ta’kidlashicha, “Sharqiy Buxorodagi bosmachilik o‘zining strategik mavqei jihatidan qaraganda Farg‘ona bosmachilariga nisbatan kuchliroq edi”.
Buxorodagi qo‘rboshilar o‘rtasida Ibrohimbek (1889-1932) alohida salmoqqa ega. U amirlik tuzumi ag‘darib tashlangach, Sharqiy Buxorodagi qo‘rboshilar guruhlariga umumiy rahbarlik qilib, bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi mustaqillik kurashini boshladi.
Buxoro mirligining so‘nggi hukmdori –Said Olimxon (1910-1920 ) U o‘z oldiga Buxoro tuprog‘ini qizil askarlardan tozalab, ag‘darib tashlangan amirlik tuzumini qayta tiklash va saltanatni sobiq amir Sayid Olimxon (1881-1944) qo‘liga olib berishni asosiy maqsad qilib qo‘ydi. Shuning uchun ham u kurashga kirgan dastlabki kunlardanoq sobiq Buxoro amiri tomonidan moddiy va ma’naviy jihatdan har tomonlama qo‘llab-quvvatlandi va rag‘batlantirildi. Ibrohimbek 1921 yil sentabrda bo‘lgan Buxoro qo‘rboshilarining qurultoyida
“Islom lashkarboshisi” unvoniga sazovor bo‘ldi va Buxorodagi barcha istiqlolchilarning oliy bosh qo‘mondoni qilib saylandi. U qisqa muddat ichida o‘n ming nafardan ortiq askar to‘plab, Qorategin va Darvoz viloyatlarini qizil askarlar qo‘lidan ozod qilishga muvaffaq bo‘ldi.
Ibrohimbek qo‘l ostidagi Sharqiy Buxoro hududida o‘zining boshqaruv usulini amalga oshirdi. Joylardagi yangi tuzum tugatilib, uning o‘rniga amirlik davridagi boshqaruv usuli joriy qilindi. Ibrohimbekni bu yerdagi mahalliy aholi, xususan, laqaylar qo‘llab-quvvatlashardi. Bundan Turkistonda ish olib borayotgan markaziy hukumat vakillari qattiq tashvishga tushdilar.
“Ibrohimbek – butun Sharqiy Buxorodagi markaziy siymo”, deb tan olinadi ular tayyorlagan hujjatlarning birida.
1921 yil oktabrda Turkiyaning sobiq harbiy vaziri Anvar Posho (1881-1922) Buxoro shahriga kelib, biroz muddatdan so‘ng mamlakatning sharqiy qismiga jo‘naydi va sovetlarga qarshi kuchlarga qo‘shiladi. U tez orada Buxorodagi istiqlolchilik harakatining tan olingan yo‘lboshchisiga aylandi. Anvar Poshoning sa’yi-harakatlari bilan Sharqiy Buxoroda birlashgan lashkar bunyod etildi 142

va u turk zobitlari bilan mustahkamlandi, g‘arbcha qo‘mondonlik uslubi joriy qilindi. 1922 yil mart oyida Farg‘ona va Samarqand viloyatlaridan tortib to Xorazm va Sharqiy Buxorogacha bo‘lgan ulkan hududda Anvar Posho boshchiligida istiqlolchi kuchlarning umumiy fronti tuzildi. Butun Turkiston hududida bolsheviklarga qarshi kurashayotgan kuchlarning harakatlari yagona markazga muvofiqlashtirildi. Boymirza Hayitning ta’kidlashicha, Anvar Posho ko‘rsatmasi bilan Buxoro, Farg‘ona, Xorazm qo‘rboshilarining uchrashuvlari muntazam o‘tkazib turildi va ularga kerakli yo‘l-yo‘riqlar berildi. Anvar Posho bilan Shermuhammadbek va Junaidxon o‘rtasida doimiy ravishda o‘zaro aloqalar bo‘lib turgan. 1922 yil 15 aprelda Boysun atrofidagi Kofirun qishlog‘ida bo‘lgan Turkiston qo‘rboshilarining qurultoyida Anvar Posho istiqlolchilarning Oliy bosh qo‘mondoni va siyosiy rahbari qilib saylandi. “Ular o‘sha paytda millatparvarlik harakatining eng qudratli, ehtimol eng ommaviy qismini tashkil qila oldilar”, - deb yozgan edi xorijlik tadqiqotchi Glenda Frezer.

1922 yil 4 avgustda Anvar Posho Baljuvon yaqinida bo‘lgan janglarning birida halok bo‘ldi.
Anvar Poshoning o‘limi haqidagi xabar butun Turkistonga yashin tezligida tarqaldi. Unga atab motam marsiyalari to‘qildi. Ana shunday motam marsiyalaridan eng mashhuri Cho‘lpon qalamiga mansub “Baljuvon” marsiyasidir. Bu marsiya 1922 yil avgust oyida bitilgan.
Buxoroning markaziy va g‘arbiy viloyatlarida ham kurash shiddatli tus oldi. Qisqa muddat davomida Mulla Abdulqahhor (1884-1924) boshchiligida poytaxt Buxoro tumanlarida lashkar to‘plandi va jangovar harakatlar olib borildi. Shuningdek, Mulla Abdulqahhor rahbarligida Buxoro, Karmana va Nurotada o‘nlab qo‘rboshi guruhlari faoliyat ko‘rsatdi. Bir hujjatda yozilishicha, G‘arbiy Buxoroda uning qo‘l ostida 20 ta qo‘rboshi birlashgan. O‘rmon Polvon, Hayit Amin, Oston Qorovulbegi, Hamro Polvon, Azimxo‘ja, Metan Polvon uning eng nufuzli qo‘rboshilari sanalgan.
Ular asosan G‘ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Romitan tumanlari va Nurotada o‘z faoliyatlarini kuchaytirdilar.
Ularning katta armiyasi 1922 yil mart oyining boshida poytaxt Buxoro shahriga yurish qildi.
Ular qizil askarlar bilan shahar atrofida bo‘lgan ikki kunlik shiddatli janglardan so‘ng Buxoro shahrining katta bir qismini egalladilar va bir necha soat mobaynida o‘z qo‘llarida tutib turdilar.
So‘ngra shahar atrofidagi Bahouddin Naqshband ziyoratgohini bosqinchilardan tozaladilar.
Buxorodagi vatanparvarlarga qarshi kurash qizil armiya va uning qo‘mondonligidan katta kuch-g‘ayrat talab qildi. Moskva, Toshkent, Buxoroda 1923 yil may-iyun oylarida o‘tkazilgan oliy darajadagi bir qator rasmiy anjumanlarda bu masala eng dolzarb muammo sifatida kun tartibida turdi.
Mulla Abdulqahhor yigitlari bilan qizil askarlar o‘rtasida 1924 yil yozi va kuzida G‘ijduvon tumanining G‘ishti va Katta G‘amxo‘r qishloqlarida, Nurota tog‘larida, Shofirkon tumaniga tutash Qizilqumning Jilvon qumliklarida, Bog‘iafzal va Vardonze qishloqlarida qattiq to‘qnashuvlar bo‘ldi. Kuchlar teng bo‘lmagan ushbu janglarda G‘arbiy Buxoro vatanparvarlarining yetakchisi mag‘lubiyatga uchradi. G‘arbiy Buxorodagi qo‘rboshilar guruhlariga sezilarli zarba berildi Mulla Abdulqahhor qo‘rboshi Qizilqum cho‘llarida qizil askarlar bilan bo‘lgan to‘qnashuvlarning birida, 1924 yilning oxirida halok bo‘ldi.
Buxorodagi bu harakat qizil armiya va bolsheviklarning tajovuzkorligi, zo‘ravonligi va talonchilikka qarshi qaratilganligi bilan alohida ahamiyatga ega. Mujohidlarning asosiy maqsadi qizil qo‘shinni haydab yuborish, milliy qadriyatlar, asriy e’tiqod va urf-odatlarning poymol qilinishi, xo‘rlanishiga barham berish edi. Yuqorida ham aytib o‘tilganidek, vatanparvar kuchlar Buxoroda ikki jabhada turib kurash olib borishlariga to‘g‘ri keldi. Bir tomondan, amirlik tuzumi tarafdorlari bo‘lgan istiqlolchilar (ular o‘zlarini mujohidlar deb atashgan) jadidlardan iborat yosh Buxoro hukumatiga va shuningdek, qizil armiya qo‘shinlariga qarshi kurash olib bordilar (Ibrohimbek, Mulla Abdulqahhor va b.). Ikkinchi tomondan, milliy istiqlol g‘oyalariga sodiq bo‘lgan istiqlolchilar Fayzulla Xo‘jayev boshliq Buxoro Xalq Respublikasi hukumati bilan yashirin aloqalar o‘rnatib, Buxoroning muqaddas tuprog‘idan bosqinchi qizil askarlarning olib ketilishi, Buxoro respublikasining mustaqilligi amalda qaror topishi uchun kurashdilar (Anvar Posho, Davlatmandbek, Jabborbek va b.). Aynan ular safiga keyinchalik Buxoro respublikasining juda ko‘pchilik rahbarlari (Buxoro MIKning birinchi raisi Usmonxo‘ja Po‘latxo‘jayev, harbiy ishlar noziri Abdulhamid Oripov, respublika militsiyasi va Cheka (Favqulodda komissiya) boshlig‘i Ali Rizo Afandi va b.) qo‘shildilarki, bu arboblarning aksariyati kechagi jadidlar va yosh buxoroliklar edi. Afsuski, Buxoro hukumati tarkibidagi milliy vatanparvar kuchlar bilan muxolifatdagi qurolli istiqlol guruhlarining yo‘lboshchilari o‘rtasidagi ochiq kelishuv amalga oshmadi.
143

Xorazm respublikasida ham 1920 yil bahoridan boshlab qizil askarlarning talonchilik va zo‘ravonliklariga qarshi harakat boshlandi. Qurolli kurashni turkmanlarning yovmut urug‘i boshlig‘i Qurbon Mamed Sardor-Junaidxon (1857-1938) boshchiligidagi guruhlar ko‘p yillar davomida olib bordi. Uning qo‘shini saflarida o‘zbek, qoraqalpoq va qozoqlar ham ko‘pchilik edi.

Qisqa muddatda Junaidxon o‘z qo‘shinini 20000 kishiga yetkazdi.
O‘zbek dehqonlari va hunarmandlaridan iborat guruhlarga Madrayimboy, Sa’dulla bola, Shokir bola, Mavlonbek va boshqalar rahbarlik qildilar. Xususan Ko‘hna Urganch, Ilonli, Toshhovuz, Mang‘it, Qo‘shko‘pir, Chimboy, Qo‘ng‘irot va To‘rtko‘lda harakat qilgan o‘nlab sardorlarning guruhlari qizil askarlarga jiddiy zarbalar berdi. Junaidxon boshchiligidagi armiya hujumga o‘tib, 1920 yil yozida Ko‘hna Urganch, Xo‘jayli, Ilonli va Taxtani qayta egalladi, ko‘plab qizil askarlarni asir oldi. Junaidxon sovet qo‘mondonligiga maxsus maktub yuborib, agar qizil armiya Xorazmdan chiqib ketmasa, asirlarni otib tashlashini bildirdi.
1921 yil yozida Qo‘ng‘irotda qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Bunday ommaviy ko‘tarilishlar tez-tez takrorlanib turdi. Qishloq va shaharlar aholisi istiqlolchilarga xayrixohlik bildirishdi. 1922-1923
yillarda Xorazmda olib borilgan jangovar harakatlar qizil armiya qo‘mondonligini tang ahvolga solibgina qolmay, balki respublikadagi siyosiy muhitga ham jiddiy ta’sir qildi.
Sovet hokimiyati 1923 yil oxirida Junaidxon bilan sulh muzokaralarini boshlashga urinib ko‘rdi. Biroq Junaidxon o‘zining oldingi talabini, ya’ni: 1) sovet qo‘shinlarini Xorazmdan darhol olib chiqib ketish; 2) shariatga to‘la erkinlik berish; 3) barcha sobiq hokimlar va oqsoqollarni yana o‘z lavozimlariga tiklash; 4) soliqlar va patentlarni bekor qilishni qat’iy talib qildi. Biroq bu talablarni sovet hukumati rad qilgach, muzokaralar o‘z-o‘zidan to‘xtab qoldi.
Junaidxon qo‘lida bo‘ paytda katta miqdorda harbiy kuch to‘plangan edi. Shu bilan birga 1923 yilning dekabrida Pitnak, Hazorasp, Bog‘ot, Xonqa tumanlarida yangi sovet hukumatiga qarshi dehqonlarning ommaviy qo‘zg‘olonlari boshlanib ketdi. Qo‘zg‘olonchilar joylardagi sovet tashkilotlarini tugatib, mamlakat poytaxti Xiva shahri ustiga yurish qildilar. Qoraqumda turgan Junaidxon qo‘shini ham g‘arb tomondan, bir vaqtning o‘zida shaharga qarab harakat boshladi.
Xorazm respublikasida sodir bo‘layotgan voqealarning bunday jiddiy tus olishidan tashvishga tushgan RKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi 1924 yil 6 yanvarda bu masalani muhokama qildi.
Junaidxon boshchiligidagi istiqlolchilarga qarshi kurashish uchun E.Berzin (rais), Gorodetskiy, Adinayev va Xidiraliyevdan iborat favqulodda komissiya tashkil qilindi va u Xorazm respublikasiga jo‘natildi.
1924 yil 10 yanvardan boshlab Junaidxonning 15000 kishilik piyoda va otliqlardan iborat qo‘shini Xiva shahrini qamal qilishga kirishdi. 16 yanvarda Xorazm respublikasida harbiy holat joriy qilindi. Xorazmga zudlik bilan Rossiyadan qo‘shimcha harbiy qismlar keltirildi. Natijada Junaidxon qo‘shini qariyb bir oy davom etgan qamalni to‘xtatib, orqaga chekinishga majbur bo‘ldi.
Katta harbiy kuchni to‘plagan qizil armiya qismlari Junaidxon va boshqa vatanparvar kuchlarga qarshi hujumga o‘tdi. Mart-aprel oylarida bo‘lgan janglarda Junaidxonning piri bo‘lgan Og‘ajon Eshon va boshqa qator sardorlar asir olindi.
Xorazm vohasida istiqlolchilik harakati ayrim guruhlar tomonidan 1935 yilgacha davom etdi.
Harakat Sharqiy Buxoro va Farg‘ona vodiysida ham ba’zi uzilishlar bilan yuqoridagi davrgacha mavjud bo‘ldi. Turkiston mintaqasidagi qurolli harakat tarixiga yakun yasab, bu harakatni keng xalq ommasi, birinchi navbatda dehqonlar va hunarmandlar qahr-g‘azabi hamda noroziligining yuksak darajaga ko‘tarilganligi ifodasi deb e’tirof etishiga to‘g‘ri keladi.
O‘zbekiston XKS raisi Fayzulla Xo‘jayev 1927 yilda yuqoridagi harakatga baho berib, quyidagilarni yozgan edi: “Bosmachilik harakati shiddatli siyosiy, aksilsovet xususiyat kasb etdi va butun O‘rta Osiyoning mavjud uch respublikasi-Buxoro, Turkiston va Xorazmdagi dehqonlar aholisining qariyb ommaviy harakatiga aylandi. Harakatning dohiylari faqatgina... Ko‘rshermat (Shermuhammadbek), Ibrohimbek kabilar... bo‘lib qolmasdan, balki unga mahalliy milliy ziyolilar, mulla va boylar ham rahbarlik qila boshladilar...”
Bu harakatga aloqador bo‘lgan umumiy xususiyat bosqinchi qizil armiyani, bolsheviklarni Vatanimiz hududidan olib chiqib ketish talabi edi. Bu talab butun harakat davomida ilgari surildi.
Shunday qilib, qizil armiya bosqini va mustabid sovet hukumatiga qarshi ko‘tarilgan qurolli harakat 1935 yilga kelib butun Turkiston mintaqasida mag‘lubiyatga uchradi.
Biroq vatanparvar bobolarimiz to‘kkan qutlug‘ qon behuda ketmadi. Turkiston mintaqasidagi bu harakat O‘zbekistonni mustaqillikka erishishi uchun bo‘lgan kurashlari bosqichida muhim rol 144

o‘ynab, XX asrdagi Vatanimiz tarixining shonli sahifalarini tashkil qiladi. Zero, ona-Vatan mustaqilligi uchun bo‘lgan janglarda shahid ketgan ota-bobolarimizning xotirasi hech qachon unutilmaydi.

Farg‘ona vodiysida sovet hokimiyatiga qarshi olib borilgan kurashlar 1924 yilning oxirlariga kelib, mag‘lubiyatga uchradi. Istiqlolchilik harakatlarining mag‘lubiyatga uchrashi birdaniga sodir bo‘lmadi albatta. Buning o‘ziga xos sabablari mavjud edi. Bolshevikcha rejim rahbarlari Turkiston mintaqasidagi qo‘rboshilar o‘rtasiga turli nizolar solib, ularning birligiga putur yetkazishga urindilar. Qo‘rboshilar orasidagi mavjud ba’zi kelishmovchiliklar (harbiy guruhlarga rahbarlik qilish va ta’sir doirasini o‘rnatish uchun o‘zaro raqobat, turli maishiy sabablar va boshqa ixtiloflar)ni qurolli to‘qnashuv va mojarolar darajasiga olib chiqdilar. Shu yo‘l bilan ular qo‘zg‘olonchilar safini zaiflashtirishni va Turkistonga yangi qizil armiya qismlarini olib kelish orqali 1923 yilda ularni butunlay tugatishni rejalashtirgan edilar. Lekin bu maqsadga erisha olmadi.
Olti yillik urushdan charchagan va holdan toygan Farg‘ona xalqi esa bir tomondan, ochlik va qashshoqlik natijasida sovet hukumatining muruvvat ko‘rsatishi (dehqonlarga yer va turli qarzlar berish, ularga urug‘lik va asbob uskunalar bilan ta’minlash) evaziga bolshevikcha tuzumni e’tirof qilishga majbur bo‘lsa, ikkinchi tomondan, milliy g‘ururi, or-nomusi va qadriyatlari tahqir qilinayotganini ko‘rib, kurashchilarni imkoniyat darajasida qo‘llab-quvvatlashda davom etardi.
Qurolli harakatga qarshi bolsheviklar hukumati kurashning barcha vositalarini ishga solib, aholi o‘rtasida ularga qarshi targ‘ibot-tashviqotlarni avj oldirdi, ulamolar va eshonlarning bir qismini sovet tuzumini qo‘llab-quvvatlashga ko‘ndirdi, asir olingan yoki taslim bo‘lgan qo‘rboshilar va ularning yigitlarini aholi ko‘z o‘ngida ayovsiz ravishda jazoladi, qo‘zg‘olonchilarga hayrihoh deb topilgan va ularning ta’minotchilari sifatida shubxa qilingan tinch aholi vakillari ommaviy ravishda hibsga olindi va otib tashlandi, ozodlik kurashchilarining oila a’zolari garovga olinib, qiynoqlarga solindi va o‘ldirildi, ularning mol-mulklari musodara etildi, sun’iy ravishda ocharchilik vujudga keltirildi, aviatsiya yordamida ulaarning qarorgohlari bombardimon qilindi, ariq, buloq va quduqlardagi suvni zaharlash kabi usullar yordamida vatanparvarlarni yo‘q qilishga harakat qildilar.
Bolsheviklar maxsus xizmat hodimlari – chekistlar bilan birgalikda ayrim josuslar, sotqinlar va ayg‘oqchilarni ham ishga solishdi. Xalqaro huquq va qonunlarga zid ravishda sovet Rossiyasining qizil armiya qo‘mondonligi istiqlolchilarga qarshi janglarda va harbiy amaliyotlarda maxsus kimyoviy qurollar (zaxarli gaz qo‘lash, kimyoviy snaryadlar portlatish)dan foydalandi, asirlarga nisbatan vaxshiyona munosabatda bo‘ldi. O‘zini xalqchil deb atagan sovet hukumati va uning baynalmilal qizil armiyasi ana shunday yovuz choralar bilan butun Turkistondagi qurolli harakatga qarshi kurash olib bordi.
Farg‘ona vodiysidagi milliy muholifat pirovardida mag‘lubiyatga uchrashlarini aniq bilishsalarda, bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurashlarini aslo bo‘shashtirmadilar.
Sovet hokimiyatiga qarshi ko‘tarilgan qurolli harakat mag‘lubiyatining ko‘plab asosli sabablari bor, albatta. Qurolli harakatning mag‘lubiyatga uchrashi sabablari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
- Vatan kurashchilarining ulug‘vor maqsadlar sari aholi barcha tabaqalarini jipslashtirishga qodir bo‘lgan yagona milliy g‘oyaga tayanmaganligida edi;
- Harakat yagona dastur asosida tashkil etilmadi;
- Qo‘rboshilar siyosiy kurashda toblangan ilg‘or jadid namoyandalarini harakatga faol jalb qila olmadilar;
- Harakatning bir markazdan turib boshqarilmaganligi, joylarda harakat qilgan kuchlar o‘zlarining tor hududiy chegaralari bilan o‘ralashib qolganligi, mahalliy qo‘rboshilarning o‘z manfaatlariga berilishi, dunyoqarashi torligi, cheklanganligi, bir-birlari bilan kelishaolmasligi, o‘zboshimcha xatti-harakatlarga intilishi kabi hollar oxir-oqibatda bu kurashning borishiga jiddiy salbiy ta’sir qildi;
- Qurolli harakatda kuchlarning yetarli moddiy – ta’minot bazasiga, qurol – aslaha zahirasiga ega bo‘lmaganligi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi;
- O‘lkada mustahkam o‘rnashgan sovetlar esa o‘z qo‘shinini yetarli darajada zamonaviy qurol – yarog‘lar va harbiy kuchlar bilan ta’minlay olgan edi. 1919 yilda uning tasarrufida 115376
nafar jangchi, shuningdek, 11112 ta pulemyot, yuzlab to‘plar, bronepoyezdlar, o‘nlab samolyotlar va boshqa zamonaviy qurollar mavjud edi; Harbiy kuchlar nisbatidagi bunday ustunlik kurash taqdirini qizillar foydasiga hal etilishiga olib keldi;
145

- Ayyorlikda pixini yorgan sovet mutasaddilari har bir vaziyatdan ustamonlik bilan foydalandilar. Ular kerak bo‘lsa o‘zlari yo‘l qo‘ygan qo‘pol xatolarini tuzatish, dehqonlarga yer berish, ularni afv etish, soliqlar miqdorini bir qadar kamaytirish, Madaminbek singari taniqli qo‘rboshilar bilan muzokaralar olib borish, o‘zaro yon berish orqali mahalliy aholi noroziligini yumshatish, ularni o‘z tomoniga ag‘darib olish tadbirlarini ham qo‘lladilar. Bu tadbirlar qurolli harakat istiqboliga salbiy ta’sir o‘tkazmasdan qolmadi, albatta.

Bu xalq harakati millionlab yurtdoshlarimiz hayoti va qismatida o‘chmas fojiali iz qoldirdi.
Minglab oilalarning o‘z ona zaminini tark etib, begona yurtlarga bosh olib ketishlariga sabab bo‘ldi. Qolaversa, qanchalab son – sanoqsiz odamlar mana shu milliy fojia bois mamlakatning boshqa, uzoq hududlariga surgun va badarg‘a qilindi. Biroq bu xalq harakati bejiz ketmadi. U
yurtdoshlarimizga katta, ibratli saboqlar berdi, ularning kurash tajribasining boyishiga muhim ta’sir ko‘rsatdi. Zero, ona O‘zbekistonimizning istiqlolga yuz tutib, dorilamon zamonlarga musharraf bo‘lishida, bugungi baxtiyor avlod kishilarining mustaqillik oliy ne’matidan to‘la bahra topishida o‘sha 20–30-yillarda bobokalonlarimiz qilgan ulkan sa’y – harakatlar, bergan bemisl qurbonlarning ibrati oz muncha emas. Ularning yorqin, porloq xotirasi hozirgi minnatdor avlod kishilarining yodida, shuurida hamisha saqlanadi, faxr – iftixor tuyg‘usi bilan eslanadi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi istiqlolchilik harakatlarining boshlanishiga turtki bo‘lib xizmat qildi. Dastlab Farg‘ona vodiysida boshlangan bu kurashlar keyinchalik butun Turkiston mintaqasiga yoyildi. Istiqlolchilik harakatlari o‘zining ko‘lami, ishtirokchilari, yo‘lboshchilari, maqsad va vazifalari bilan boshqa kurashlardan farqlanib turgan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, istiqlolchilik harakatini yagona markazga uyushtirishda qo‘rboshilar katta rol o‘ynashdi. Ular yurt ozodligi uchun sovet va qizil armiyaga qarshi kurashdilar. Istiqlolchilik harakatlari tarkibida aholining barcha qatlamlarini uchratish mumkin edi.

Asosiy qatnashchilar sifatida dehqonlar va hunarmandlar ishtirok etdi. Harakatning milliy tarkibida esa o‘zbek, qirg‘iz, tojik, qozoq, turkman shuningdek, turk, afg‘on va rus millatiga mansub kishilar kurash olib borganligini ko‘rish mumkin.