«O’zbekiston tarixi» fanidan chor rossiyaSI, sovet mustamlakachiligi va milliy istiqlol» davrlari bo’yicha uslubiy qo’llanma

 
2. Chorizmning Turkistonda siyosiy, iqtisodiy hukmronligini amalga 
oshirish sohasidagi tadbirlari. Turkistonni xom-ashyo makoni va sanoat 
mollari bozoriga aylantirilish 
Rossiya harbiy vaziri, graf D.Milyutin, podshoh maslahatchisi V.Girs 1867 - 
yilda «Turkiston o’lkasini boshqarish tartibi haqida Nizom» loyihasini tuzdilar, u 
Vazirlar Kengashi tomonidan tasdiqlandi va amaliy kuchga kirdi. O’lkada mutloq 
4
Mustaqillik. Izohli ilmiy-ommabop lug’at. A.Jalolov va Q.Xonnazarov umumiy tahririda, ikkinchi nashri. T.: 
Sharq, 2000. - B. 281. 
5
Karimov I.A. Yuksak ma’naviya yengilmas kuch. T.: Ma’naviya, 2008 -B. 52. 

---

14 
hokimiyat general-gubernato qo’lida to’plandi. General-gubernatorlik Kengashi va 
4 bo’limdan iborat mahkama tuzildi. Birinchi bo’lim ma’muriy va nazorat, 
ikkinchisi moliyaviy-xo’jalik, uchinchisi soliq va shahar mablag’lari ishlarini 
boshqargan. To’rtinchisi maxsus bo’lim deb atalgan. General-gubernator bir 
vaqtda podshoh noibi, harbiy okrug qo’shinlari qumondoni, bosh mirshab, bosh 
prokuror bo’lgan. U Buxoro amiri faoliyatini Rossiya imperatori agentligi orqali, 
Xiva xonini esa Amudaryo bo’limi boshlig’i orqali nazorat qilgan. Sankt-Peterburg 
oliy harbiy siyosiy doiralari hohishi bilan tashkil etilgan boshqaruv tizima ko’ra 
Turkiston o’lkasi viloyatlarga, viloyatlar uyezdlarga, uyezdlar volostlarga, 
volostlar uchastkaldarga, uchastkalar esa oqsolliklarga bo’lingan. Joriy etilgan 
qoidalarga binoan viloyat, uyezd volostlar uchastkalarni rus zobitlari boshqarishi, 
oqsoqolliklarni esa rus ma’muriyatiga boysunuvchi mahalliy xalq vakillari 
boshqarilish belgilangan. Rasman «Haryuiy halq boshqaruv» deb, nomlangan 
ushbu boshqaruv tizimida butun hokimiyat to’laligicha mustabid harbiylar qo’lida 
edi. 
Mustamlakachilar Toshkent shahrini Turkiston general-gubernatorligining 
ma’muriy markazi etib tanlashdi. Bosqichlar Toshkentning sharqiy qismidan joy 
tanlab, tanlangan joydagi mahalliy aholini ko’chirib, Rossiyadan kelganlar 
yashaydigan uylar, ko’chalar, oromgohlar ko’rdirdilar. Shaharning bu qismi yangi 
shahar deb ataldi. Shaharni hokim boshqargan. Toshkent shahrini Nizomi ishlab 
chiqildi va 1877 - yilda Sankt-Peterburgda tasdiqlangach, kuchga kirdi. Nizomga 
ko’ra Toshkent shahar dumasi va boshqarma saylash nazarda tutilgan. Toshkent 
shahar Dumasi noiblarining uchdan ikki qismi yangi shahardan uchdan bir qismini 
esa eski shahar aholisidan saylangan. 
Toshkent shahar Dumasi sa’iy harakati tufayli 1892 - yilda shaharda telefon 
aloqasi yo’lga qo’yildi, 1912 - yilda elektr toki bilan yuruvchi tramvay yo’li barpo 
etildi. Ushbu ishlarni Toshkent shahar Dumasining ijobiy ishlari qatoriga kiritish 
mumkin. 
1886 - yildagi Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi yangi Nizom 
loyihasiga qadar Chor Rossiyasi ma’muriyati Turkistondagi agrar sohani tartibga 
keltiruvchi aniq huquqiy-me’yoriy hujjat qabul qilmagan. 1886 - yildagi yangi 
nizom loyihasiga ko’ra Turkistondagi barcha tabiiy boyliklar jumladan yer-suv 
davlat mulki ya’ni Rossiya mulki deb e’lon qilindi. Vaqf mulkini ham davlat 
ixtiyoriga olinishi masjid, madrasalarni qarovsiz holatga kelishiga olib keldi. 
Ushbu hujjat Turkistonda asrlar davomida shariat asosida tartibga solingan yer-
suvni taqsimlanishni bekor qildi. Turkistonda yer-suvdan foydalanish Chor 
Rossiya bosqinidan ancha oldin shariat qonunlariga binoan adolatli hal 
etilganligini, ushbu holat mehnatkashlar o’rtasida tinch totuvlikni ta’minlab 
turganligini Turkistonda yer-suv munosabatlarini o’rganib chiqqan senator 
K.K.Palen ham e’tirof etgan
6
. 1886 - yildagi Turkiston o’lkasini boshqarish 
to’g’risidagi yangi nizimoda Turkistonga rus aholisini ko’chirishni kuchaytirish 
6
Ergashev B. Turkistonda irrigasiya ishlarining o’rganilishi va manbashunosligi (Turkiston general-gubernatorligi 
mahkamasi hujjatlari asosida). SamDU axborotnomasi, 2004 - yil, 2-son. -B. 23. 

---

15 
to’g’risida alohida modda kiritilgan bo’lib, Chor Rossiyasi Turkistonda rus aholisi 
nufuzini oshirib borishga jiddiy kirishganligini ko’rsatadi. Yangi Nizomga 
muvofiq ko’chirib keltirilgan oila 20 desyatinadan 40 desyatinagacha yer olish 
mumkin edi. Bu esa Turkiston mustamlakaga aylantirilgan dastlabki - yillarda 
Rossiyada ko’chirib keltirilganlar uchun ajratilgan yer maydonidan ancha ko’p 
edi
7
. Umuman, 1886 - yildagi Yangi Nizom loyihasini qabul qilishdan asosiy 
maqsad yerli aholi zodagonlarini ziaflashtirish, Turkistonda rus aholisi nufuzini 
oshirish va mustamlakachilarni kuchaytirishdan iborat edi. 
Mustamlakachilar o’lkada, xususan, Farg’ona viloyatida paxta plantasiyalari 
tashkil etdi, sug’oriladigan ekin maydonlarini kengaytirdi. 1886-1916 - yillarda 
paxta ekiladigan yer maydoni 40 ming tanobdan 550 ming tanobga ko’paydi. 
Hosildorlikni oshirish maqsadida 1884-yilda tajriba-urug’chilik stansiyasi ochildi. 
Tolasi sifatli urug’chilik chigiti yaratildi. Paxtachilikda pishiq tolali va hosildor 
«Amerika» navini ekish keng tarqaldi, boshqa ekin maydonlari - yildan- yilga 
qisqarib bordi. Qishloq xo’jaligida pilla yetishtirish ko’paytirildi, qand lavlagi, 
kartoshka, qaram ekindari o’zlashtirildi. Vinochilik, asalarichilik paydo bo’ldi. 
1867-1896 - yillarda Rossiya imperiyasi xazinasiga 150 million so’m sof daromad 
tushdi. 
Rossiyalik sarmoyadorlar o’lkada paxta tozalasha yog’ va spirt ishlab 
chiqarish pivo, tamaki, un, qand, sovun, g’ishit, qun mis eritish, jun yuvish, ohak 
qizdirish zavodlari va oziq-ovqat korxonalari qurib, undan mo’may daromad 
olishni yo’lga qo’ydilar. 1908 - yilda o’lkada 378 ta sanoat korxonalari faoliyat 
kursatgan bo’lsa 1917 - yilda ularning soni Buxoro amirligi Xiva xonligi 
kurayotgan korxonalarni xam qushib xisoblaganda 1200 taga yetgan. Bu jarayon 
axolini tabaqalanishiga tasir kilib, umumiy burjuaziya sinfi vujudga keldi.Ammo 
umumiy burjuaziya tarkibi asosan vositachilik bilan shug’ullanadigan 
savdogarlardan iborat edi. 1914- - yilgi malumotlarga ko’ra o’lkada 49,5 ming 
ishchi bulib, ulardan 25,5 minggi sanoatda, 24 ming temir yul va unga xizmat 
kiluvchi ustaxonalarda ishlagan. Maxalliy millatga mansub ishchilarga rossiyalik 
ishchilarga nisbatdan 2,5-3,5 barobar kam ish xaki to’langan.
Turkiston general- gubernatoriligi, Buxoro amirligi va Xiva xonligida 
mustamlakachilik siyosati xukm surib, maxsulotlar sotiladigan bozorlarga 
aylantirilgan edi. B. Kosimovning etirof etishicha: «XX asrda Turkistonda ham 
Rossiyada bo’lgani kabi yirik siyosiy hodisalar bilan boshlandi. 1900- yillardan 
iqtisodiy buhronga kirgan Rossiyada Yaponiya bilan urushdagi (1904-1905) 
muvaffaqiyatsizlikdan so’ng tanazzul yanada chuqurlashdi. Natijada mustamlaka 
xalqlarni ezish avj oldi. Turkiston xalqlarining moddiy ahvoli yanada og’irlashdi. 
Yangi qurib bitkazilgan Krasnovodsk (1898) va Orenburg (1905) temir yo’li 
o’lkani har ikki tomondan siqib qo’ydi. Turkistonning adoqsiz tabiiy boyliklari 
ortilgan keti uzulmas vagonlar Rossiyaning markaziga oqar edi. Xususan, paxtaga 
7
G’afforov Sh.Tarix va taqdir: Rossiya imperiyasidan ko’chirib keltirilganlar. T.: Fan, 2006.- B 76. 

---

16 
zo’r berildi. Qorakul, ipak, qo’ruq meva ham chetda qolmadi. Rossiya Turkistonni 
asosiy xom ashyo manbayiga aylantirdi»
8
.
Turkiston Rossiyaning jaxon bozorida o’tmaydigan tovarlari sotiladigan 
bozorga aylantirildi. 1895- - yilda Turkistonda Rossiya korxonalarida tayyorlangan 
6 million so’mdan ortiqroq so’mmada temir, mis, chinni buyumlar, gazlama, 
yog’och, choy, oziq- ovqat va boshqa buyumlar sotilgan bo’lsa, 1914-yilda 
sotilgan sanog’i 243 million so’mdan oshib ketdi. Sotilgan mahsulotlarni 40 foizni 
o’lkadan tashib ketilgan paxtadan Rossiya to’qimachilik korxonalarida to’qilgan 
gazlamalar tashkil etar edi. Rossiya savdo-sanoatchilari yetakchilari Turkistonda 
sanoat mahsulotlari sotishdan ham, Turkistondan xom ashyo sotib olishdan ham 
katta daromad olar edilar.
Shunday qilib, Turkiston nafaqat Rossiya davlatining, shuningdek, rossiyalik 
savdo-sanoatchilar manfaatiga hizmat qiladigan o’lkaga aylantirildi.