O’zbekiston tarixi 7-sinf

III.Yangi mavzu bayoni:

962-963-yillarda G‘azna viloyatini Alptegin noib va lashkar amiri sifatida boshqargan. U G‘azna va Qobul viloyatlarini musta­qil idora etishga intilib, G‘aznaviylar davlatiga asos solgan. Mazkur yosh turkiy davlatning poytaxti G‘azna shahrida qaror topgan. G‘aznaviylarning siyosiy nufuzi Sobuqtegin davrida (977-997) ortib, somoniylar tomonidan e’tirof etilgan. Mah­mud G‘aznaviy davrida (997-1030) esa uning hududi kenga­yib, Sharqning eng qudratli davlatlaridan biriga aylangan. Davlat chegarasi g‘arbda Ray va Isfahon shaharlari, Kaspiy dengizi, shimoli g‘arbda Xorazm va Orol dengizigacha cho‘zilgan. Sharqda esa Shimoliy Hindistonning kattagina qismini o‘z ichiga olgan va Janubiy Balujistongacha yetgan edi. Somo­niylar sulolasi barham topgach, Mahmud G‘aznaviy Xuroson hududini, so‘ng Xorazm davlatini (1017) ham o‘z saltanatiga qo‘shib olgan.
G‘aznaviylar davlat tuzumi va boshqaruv tizimlari azaldan rivojlanib kelayotgan turkiy davlatchilik asosida qurilgan bo‘lsa-da, biroq u o‘ziga xos mahkamachilik xususiyatiga ega edi. Vazirlik tizimida harbiy, elchilik va rasmiy tadbirlar, moliya kabi hamda xabar-pochta devonlar faoliyat ko‘rsatgan. Viloyat hukmdori voliy, shahar hokimi rais deb yuritilgan. Viloyatda boshqaruv ishlari amid, shaharlarda esa kutvol tomonidan amalga oshirilgan. Davlat qudratli qo‘shinga ega edi. Bosh qo‘mondon - sipohsolor, lashkarboshi - solor, harbiy qismlar boshlig‘i esa sarxang deb atalgan. Qo‘shinda harbiy kemalar (daryo va dengiz floti) ham mavjud bo‘lgan.
G‘aznaviylar davlatida ilm-fan va madaniyat, xususan, adabiyot rivojlangan. Mahmud G‘aznaviy turkiy ona tili bi­lan bir qatorda fors, arab va pahlaviy tillarini ham mukammal bilgan, she’r bitgan. Poytaxt saroyida 400 dan ortiq olim, shoir va san’atkorlar ijod qilgan. Abu Rayhon Beruniy, Nosir Xusrav, Gardiyziy va Bayhaqiy kabi buyuk mutafakkirlar G‘aznada yashaganlar. Beruniy «Qonuni Ma’sudiy», Bayhaqiy «Tarixi Ma’sudiy» asarlarini sulton Ma’sudga bag‘ishlaganlar. Abul Qosim Firdavsiy mashhur «Shohnoma» dostonini Mahmud G‘aznaviyga taqdim etgan. G‘aznaviylar davlatida qurilish va me’morchilikka ham jiddiy e’tibor berilgan. G‘azna, Balx, Nishopur, Lohur va boshqa shaharlarda ko‘plab madrasalar, masjid, xonaqoh va saroylar bino qilinib, kutubxonalar faoliyat ko‘rsatgan. Bog‘-u chorbog‘lar barpo etilib, xususan poytaxt G‘azna shahri gullab-yashnagan.
Atamalarni o’rganing:

1. 
   Viloyat hukmdori- voliy,
   
2. 
   Shahar hokimi –rais
   
3. 
   Bosh qo‘mondon - sipohsolor,
   
4. 
   Lashkarboshi - solor,
   
5. 
   Harbiy qismlar boshlig‘i - sarxang