O`zbekiston sharoitida iqlimlashtirilgan lola daraxti alkaloidlarini tadqiq etish” mavzusi bo’yicha

Асосий қисм

§ 1.1. ХХI асрда йод етишмаслиги муаммоларини ўрганишнинг долзарблиги ва йод ишлаб чиқарувчи асосий мамлакатлар

Йод – биологик фаол элемент бўлиб, антисептик хусусияти сабабли тиббиётда кенг қўлланилади. Йоднинг озуқа маҳсулотларида ва ичимлик сувида етишмаслиги инсон организми учун оғир асоратларга олиб келиши мумкин. Йод етишмовчилиги билан боғлиқ касалликлар инсонлардаги ноинфекцион касалликлар ҳисобланиб, кенг тарқалган.

Инсон танасидаги умумий йод миқдори тахминан 25 мг ни ташкил этади, уларнинг ярмидан кўпи (~ 15 мг) қалқонсимон безининг таркибида бўлади. Қалқонсимон без 3 кун ичида 1 мг тироксин (60% дан ортиқ йодли моддалар) ишлаб чиқаради, бу синтез учун 0,65 мг йод керак бўлади [5; С. 215].
Тироксин организмидаги метаболизмни кучайтиради, тўқималарнинг ўсишини рағбатлантиради, А витамини синтезида иштирок этадиган каротеназа ферментини фаоллаштиради, шунингдек, глюкозанинг организмга сўрилишини кучайтиради. Тироксин ва бошқа қалқонсимон без гормонларида йод атомлари аминокислотада тирозин молекуласида маълум водород атомларини алмаштиради [6; 128-б].
Маълумки, қалқонсимон без гормонлари организмнинг нормал ўсиши ва ривожланиши учун зарурдир. Иссиқликнинг ҳосил бўлишини, кислороднинг сарфланиш тезлигини назорат қиладилар, нафас олиш марказининг нормал функциясини сақлаб туриш, ошқозон-ичак тизимининг ҳаракатланишини рағбатлантириш, организмдаги кўплаб таркибий оқсилларни синтезини рағбатлантиришга жалб қилади. Инсонларда бу гормонлар биосинтези ва секрециясининг камайиши жисмоний ва ақлий ривожланишнинг кечикишига, шунингдек, скелетлари ва марказий асаб тизимининг мвофиқлигининг бузилишига олиб келади [7; 114-б.].
Йод етишмовчилиги буқоқнинг ривожланишига ва қалқонсимон безининг вазифасини бузишига олиб келади ва бу касалликларнинг даражаси танадаги йод танқислиги даражасига бевосита боғлиқ. Юқумли касалликларнинг тарқалиши тўғридан-тўғри ҳаво, тупроқ, сув ва одамлар истеъмол қилган озиқ-овқатдаги йод таркибига боғлиқ. Шундай қилиб, табиий сувларда буқоқнинг эндемик марказлари ва йоднинг тарқалиши ўртасида ишончли мантиқий муносабат мавжуд [8; 111-б.].
Йод танқислиги дастлаб фақатгина қалқонсимон безининг кенгайишига олиб келади, аммо у ривожланиб бораётганлиги сабабли эндемик буқоқ организмнинг кўплаб тизимларига таъсир қилади ва жиддий метаболик касалликларга олиб келади. Қалқонсимон безнинг кенгайиши билан бирга, ҳипотироидизм белгилари ҳам пайдо бўлади. Аммо йод танқислиги ўсиб бораётган мия болалари учун энг оғир оқибатларга олиб келади [9; С. 87-90].
Органик ва ноорганик бирикмалар шаклидаги йод гастроинтецинал тизимга озиқ-овқат ва ичимлик суви билан киради ва ичакда йодидлар шаклида сўрилади. Йодидлар қон оқими билан қалқонсимон безга етиб боради, унинг тўқимаси йодидни тахминан 2 г / с гача тортиб олиш ва концентрлаш қобилиятига эга. Агар организмдаги йод миқдорини камайтирса, 100 мг / кундан пастроқ бўлса, гиперплазия биринчи бўлиб ривожланади, сўнгра қалқонсимон безида токсик бўлмаган буқоқ пайдо бўлади. Йод танқислиги, шунингдек, манфий зарядга эга бўлган бошқа анионлар ҳам ортиқча бўлса, рақобат томонидан таъқиқланиши мумкин. Аслида, йодидларни (I^-) ушлайдиган қалқонсимон без ҳужайралар мембраналари моновалент анионларни бир-биридан ажрата олмайди ва шунинг учун уларни йод билан бирга ушлаб туришга қодир. Бундай ҳолларда қалқонсимон без билан йодидларнинг етарли даражада ушланиб қолиши бу органда уларнинг сонининг пасайишига ва бунинг натижасида тироид гормонларининг етарли миқдорда синтезига олиб келади. Тироидли мембрана орқали йодидларни ташиш фаол, энергия талаб қиладиган жараёндир, унда йод кислотаси қуйи концентрацияли (қон плазмаси) юқори концентрацияли (қалқонсимон без тўқимаси) бўлган муҳитга келади. Қалқонсимон бездаги эркин йод миқдори қон плазмасидан 30-40 баробар юқори [7; 114 -б., 8; 111-б., 9; 87-90-б.].
Сирт ва ер ости сувлари шўрланиш даражасининг ошиб бориши йод концентрациясининг кучайиши билан боғлиқ. Минтақадаги фондан каттароқ максимумлар сув-ботқоқ жойларига хосдир. Табиий сувларда йод миқдори 10 мкг/л паст бўлган ҳудудларда йод етишмаслиги кузатилади [6; 128-б.].
Юқорида айтиб ўтилганидек, тоза ичимлик сувида йод тақсимотини ўрганиш муаммолари жуда муҳим. Йоднинг ичимлик сувида концентрацияси қабул қилинадиган стандартлар бўйича стандартлаштирилмаганлиги, шунингдек, ядро қуроллари ва атом электр станцияларидаги бахтсиз ҳодисаларнинг синовлари натижасида йод муаммоси жиддийлиги сезиларли даражада ошганлиги қайд этилди. Катта тажриба ва клиник материалларга кўра, радиация инсон организмининг турли органлари ва тизимларига салбий таъсир кўрсатади. Қалқонсимон бези радиация таъсирига жуда сезгир бўлганлиги учун "2-синф мақсади органлари" га тегишли[12; С.15].
Кўп муаллифларнинг фикрига кўра, ¹³¹I изотопи қалқонсимон без тўқималарига зарар етказувчи таъсир кўрсатади [10; 47-бет). Йод ¹³¹I нинг радиоактив изотопларининг ичимлик суви ва ҳайвонот маҳсулотларига кириши жуда тез содир бўлади. Шундай қилиб, Швециядаги ядро тадқиқот марказида рўй берган воқеа-ҳодисадан бир неча кун ўтгач, ¹³¹I миқдори яқин атрофдаги яйловларда 5600 пси / м² (пикоcурия / м²) ва сигир сутида 300 пcи / кг дан ошди ва ўтлоқдаги ўт ва сутдаги ¹³¹I миқдоринг ўзгариши деярли тенг келган [11; С. 544].
Радиоактив йоднинг токсик таъсирини камайтиришнинг асосий усулларидан бири радиоактив бўлмаган йоднинг танадаги миқдорини оширишдир, шунинг учун ер ости сувларида унинг концентрацияси ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиш, шунингдек, терапевтик йодли сувни тақсимлаш шакллари (йоднинг концентрациялари 5 мг / л) ни ўрганиш зарур. Жайронхона ва бошқа ҳудудлардаги тоғ жинслари билан боғлиқ.